Monday, April 23, 2012

KALAN KNANANUK NO DADOLIN BA AVO XAVIER

Dili, 19 Abril 2012
(Obrigado Barracks), tuku 2:30 loromanas

*)KALAN KNANANUK NO DADOLIN BA AVO XAVIER

Hanesan ita hotu hatenet katak, Francisco Xavier do Amaral, ne’ebé koñesidu popularmente hanesan Avo Xavi, sai nu’udar Proklamadór ba independénsia Repúblika Demokrátika Timor-Leste hakat tiha ona ba mundu seluk iha loron 6, fulan-Marsu, tinan 2012.

Nia nu’udar asuwa’in, nia nu’udar Aman di’ak ida ba Timoroan sira hotu. Nia nu’udar Mestre boot ida, no ita Timoroan sira sai nu’udar nia eskolante sira.

Iha fulan Abril nia laran, tuir lisan Timor nian ne’ebé iha, sei iha rituál ba “Loron Haatnulu” hodi komemora Francisco Xavier do Amaral nia mate.

Klibur artista Timoroan sira ne’ebé hamahan an iha forum ida naran LUTU hetan inspirasaun atu hato’o omenajen ba Francisco Xavier do Amaral liuhosi sira-nia knananuk no dadolin hodi komemora “Loron Haatnulu” ida-ne’e. Klibur oan ne’e sei kolabora hamutuk ho Rádiu Televizaun Timor-Leste (RTTL) hodi hato’o sira-nia espresaun domin ba Avo Xavi liuhosi programa “Crescendo Espesiál”, ne’ebé sei hala’o iha Sábadu kalan, loron 21, fulan-Abril 2012. Tema komemorasaun “Loron Haatnulu” ne’e mak “Kalan Knananuk no Dadolin ba Avo Xavier”.

“Ami artista Timoroan ne’ebé halibur an iha grupu LUTU hakarak fó onra ba Avo Xavi ne’ebé konsege liberta povu Maubere hosi kolonializmu. Iha momentu espesiál ida-ne’e, ami hakarak oferese ami-nia kreatividade hotu hodi hanoin hikas fali lisaun ne’ebé mak nia husik hela mai ita,” Iliwatu Danabere, artista (pintór) Timoran ida mak oras ne’e hala’o nia atividade artístiku iha Grupu Arte Moris hatete.

Hanesan mata-dalan ida ba Timor-Leste, Francisco Xavier do Amaral hakarak Timoroan sira hotu labele haluha katak, sira mai hosi ne’ebé, oras ne’e iha ne’ebé, no atu ba ne’ebé loos. Bainhira refleta klean ba hanoin furak ida-ne’e, Kiera Zen, gitarista Timoroan ida buka atu tama iha mundu imajináriu Avo Xavier nian hodi haklaken nia sentimentu no pensamentu poétiku liuhosi fraze tuirmai,"husi dook ho lun-turu tebes, ha’u husu ba imi, ha’u-nia oan no bei-oan sira, buka su’u tuir istória, buka hatene lia-loos, buka ke’e tuir imi-nia abut, atu nune’e imi keta sai atan tan!"

Iha kontestu funu ne’ebé iha ligasaun ba filozofia futu-manu nian, ha’u hakarak hatete katak, Francisco Xavier do Amaral sai nu’udar manu-aman di’ak ida ba rai doben, Timor-Lorosa’e. Ba Avo Xavier, ita sei la baruk atu hahii hodi hananu kansaun populár ne’ebé ita hotu hatene, no ita rasik hananu fila-fila:

Manu-aman Timor-Leste
Manu futu-fatin
Lalika tau tara, manu futu-nanis

Konferénsia imprensa ida hala’o tiha ona iha resintu Rádiu Televizaun Timor-Leste, Kaikoli, Dili, ohin, tuku 10:00 dadeer, ne’ebé artista Timoroan sira balu fó sai informasaun klean liután kona-ba inisiativa atu hala’o kalan omenajen ba Francisco Xavier do Amaral.

Tuir loloos programa omenajen ne’e hala’o tiha ona iha loron 14, fulan-Abril liubá, maibé tanba problema tékniku ho maluk sira hosi RTTL, programa ne’e adia fali ba bain-rua. Razaun muda ba bain-rua tanba iha momentu ne’ebá maluk sira hosi RTTL okupadu loos ho preparasaun ba programa debate direta kandidatu prezidensiál na’in rua: Francisco Guterres “Lu-Olo” no Taur Matan Ruak ba periodu tinan 2012-2017 liuhosi RTTL iha Sesta, 13 Abril.

Hanesan mós artista Timoroan ida (lee: poeta alias dadolin na’in), ne’eb’e sei partisipa mós iha programa múzikál no poétika iha Sabádu kalan, loron 21, fulan-Abril, ha’u sei hatuur ha’u-nia an, liuliu, hanesan eskolante ida. Iha kalan mak ha’u hein sei sai kalan ida-ne’ebé solene tebes, ha’u sei resita poema ida tuirmai:

MESTRE HAKOTU LIA BA-NIA ESKOLANTE SIRA
(A MASTER TO HIS DISCIPLES)

“Hetok ha’u hatene, hetok ha’u sinti ha’u seidauk hatene buat barak.”
Katuas ho ferik sira-nia lia-fuan

Ha’u hakat, hiit an mai iha fatin ida ne’e
Hosi fatin ida-ne’e duni maka ha’u sei hala’o ha’u-nia viajen naruk
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke rai fehan
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke foho oan
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke foho lolon
Ha’u sei la’o, hakat liuhosi rai fehan
No ha’u sei la’o, hakat sa’e ba foho tutun

Ha’u sei la’o, husik hela ain leut lubuk

Molok ha’u atu la’o, no husik hela imi
Ha’u la husu buat barak,
Husu de’it buat laek ida:
“Bainhira oras to’o ba imi atu hala’o imi-nia viajen rasik, no hakat
Hodi la’o tuir ha’u,
Keta buka koko atu sama tuir ha’u ain leut,
Maibé
Imi tenke buka atu hamosu imi ain leut rasik!”

Dili, 2007-2012

Atuasaun poétika ha’u-nian ida-ne’e sei hetan akompañamentu muzikál hosi ha’u-nia belun múziku na’in rua: Aurito iha gitara klásika, no Xico iha violinu (tuir loloos, sei iha múziku ida tan ne’ebé atu akompaña ha’u naran Simão Barreto, nu’udar maestro muziku klásiku Timor-Leste nian, maibé tanba katuas Simão ba sedu tiha Portugál ohin, entaun la jadi). Sira na’in rua sei dere múzika instrumentál lelir mate nian hosi Distritu Baucau, “Kole-Le Mai” ne’ebé populariza liután ona hosi ita-nia poeta, Francisco Borja da Costa.

Ikusliu ha’u hakarak hatete, hanesan mestre, Francisco Xavier do Amaral la husu kole. Atu reforsa idea ida-ne’e, ha’u hakarak empresta liña fraze oan ida hosi múzika Indonézia nian ida kona-ba esensia sai mestre, ne’ebé hatete, “guru adalah pahlawan tanpa tanda jasa.”

Hosi JE/ABS/KM

*) Ensaiu ida-ne’e nu’udar estensaun hosi nota komunikadu imprensa ida-ne’ebé ohin dadeer ha’u hakerek no haruka ba mídia komunikasaun-sosiál sira.

Friday, March 16, 2012

ENTREVISTA HO ABS [LABEH, MARSU-2011]

Transforma Foin Sa’e Nia Hanoin Liu Husi Arte -Poema

Written by Aty

Wednesday, 16 March 2011 01:28

LABEH News

Atu transforma foin sa’e liu-liu jerasaun foun nia hanoin hodi bele priense no defende ukun an, Abé Barreto Soares forma grupu ki’ik nebe sei hanaran SIN ho objetivu atu rejiste kontra tentasaun no esforsu nebe halakon abut ka hun kultura nian.

Nia haktuir lia hirak ne’e wainhira fahe nia hanoin ba estudantes kursu lian ingles, administrasaun, journazlimu iha Edifiisu LABEH Kampun Baru Comoro.

Abé hateten atividade nebe halao iha NGO LABEH nia parte haksolok tebes tanba ho atividade ne’e nia bele fahe hanoin ruma no sentimentu ruma para oin sa bele priense no defende ukun an liu husi poema no muzika kultura nebe sira halo.

Nia haktete, hanesan jerasaun foun iha responsabilidade atu hatutan luta nebe ke hala’o tiha ona no jerasaun foun mak nudar defensor no priensedor independensia, se ita la halo ida ne’e, susar bo’ot mai ita.

Abé mos haktuir katak, nia parte halo kolaborasaun ho LABEH liu husi klass ekstra ba estudantes LABEH kuaze tinan 3 ona hodi orienta estudantes atu hamrik metin iha nia kultura no promove mos estudantes nebe iha talenta konaba poema.

“Hau haksolok tebes tanba iha ligasaun diak ho ONG LABEH hodi bele espresa hau nia hanoin liu husi poezia no muzika kultura ba maluk sira tomak tanba Timor ita hotu nian liu-liu jerasaun foun sira tenke estuda husi pasadu atu bele hakat ba oin ho neon nebe metin”,katak Abé.

Nia haklaken Grupu ki’ik oan ne’e mosu hanesan filtru ka forsa ida hodi orienta jerasaun foun sira katak Timor ne’e iha ninia pasadu, iha ninia hun no abut tanba se ita lahaburas ita nia abut ne’e ninia dikin no sanak sei namlaik.

“Maske jerasaun foun hetan influensa barak husi rai liur maibe labele haluha katak ita iha pasadu iha parte arte kultural hanesan tebe, bidu, likurai tanba nee iha ami nia muzika ami buka esplora buka hun lolos Timor nian maibe nakloke ho inflensa muzika Jazz, Bluss, pop no wainhira kahur malu sai furak liu,” nia hatutan.

Nia mensiona katak grupu refere sei buka kadi kakutak, kadi fuan ho arte, muzika no poezia tanba sira iha fiar katak lia fuan nudar buat kroat ida nebe bele tu’u ema nia fuan no kakutak atu halo mudansa no iha kapasidade ho kbiit bo’ot atu tranzmite hodi hakanek no hamaus ema nia fuan.

“Ami nakloke atu servisu ho se deit ho konseptu harmonia paz no dame hodi kolabora ho se deit nebe iha hanoin diak atu halo netik buat ruma ba povu no nasaun”, nia hatete.

Saturday, January 21, 2012

ESPRESAUN POETIKA LXXXIV


RAAN MATAK ASUWA’IN NIAN


raan matak asuwa’in nian
suli,
habokon foho lolon

nasaun foun mós mosu,
hamriik
no husu boot
tuba
ba nafatin
hosi
tinan ba tinan
--
Aileu-Dili, 17 Janeiru 2012

Wednesday, January 4, 2012

ESPRESAUN POETIKA LXXXIII



BEI DADA IIS LA FURAK,
BEI DADA IIS LA HAKMATEK


Tinan barak, tinan lubun Bei terus basuk
Tinan barak, tinan lubun Bei halerik la halimar
Tinan barak, tinan lubun Bei nia kabun ema kesi halo metin

Bei dada iis la furak
Bei dada iis la hakmatek
Bei dada lia la ho laran kmanek
Bei nawan sa’e loos
Bei book nia an
Bei hisik nia isin-lolon
Bei litik nia liman-ain

Bei la husu buat wa’in
Bei husu de’it atu nia oan no bein-oan sira atu hamutuk:
neon ida, laran ida
kore tali iha nia kabun
Hodi nune’e, Bei bele nani hikas ba tasi, nani hikas ba mota,
no sa’e hikas ba rai-maran tuir nia hakarak no tuir nia dalan
rasik
---
Janeiru 2012

Friday, October 7, 2011

AFORISMA DIARIA [07-10-2011]

*) Xave iha moris mak mantein balansu.Karik ita lakon ida-ne’e, ita sei tata rai hotu.

*) Moris nu'udar universidade boot ida. Ita un’udar estudante rohan-laek. Ita-nia mestre no mestra sira maka esperiénsia moris ne’e rasik.

*) Segredu nasaun nian mak la di’ak ema polítiku sira buka atu subar halo metin-metin. Ne’e un’udar na’an dois ida. Loron ruma, sedu ka tarde, ema sei horon, no to’o ikus ema baku reen-toos mós buat hotu liutiha ona. Figuraun!

*) Hakbesik ó-nian an bebeik ba natureza. Rona bebeik natureza nia hananu--manu-oan sira halo lian iha dadeer-san, loro-manas, rai nakaras no kalan, manduku mak nakeek, anin mak huu iha ai-tahan matak sira, toke mak halo lian, nst. Ne’e hotu nu’udar orkestra simfonia boot ida maka ita apresia..

*) Ó lakohi halo belun bebeik ho ó-nia fuan ho neon rasik iha mundu rai klaran ka? Entaun, ó mak sei sai leki, maluk!

*) Hili sai poeta alias lia-na’in katak hili atu la’o iha dalan fuik ida. Dalan ne’e sei lori ó sa’e ba to’o iha ‘foho lulik’ ida. Ema barak la la’o liu iha dalan ne’e, no ema sei dehan ó ema bulak. Tanba ne’e, ó preparadu ka la’e?

*) Husik hela netik ó-nia ain-le’ut oan ruma iha dalan oan ne’e molok ó hakat ba mundu seluk. Labarik oan sira mak ikusmai moris, sei fihir dalan le’ut ne’e, no sei la haluha katak ó mak nu’udar mata-dalan ida.

***

Monday, July 25, 2011

ESPRESAUN POÉTIKA LXXXII



LIAN-INAN TEBE, LIAN-INAN BIDU


lian-inan: lian ami abut
lian-inan: lian ami riku-soin
lian-inan: lian ami lisan

lian-inan tebe, ami mós haklalak
lian-inan bidu, ami mós haksolok
--
24/7/2011

Friday, July 22, 2011

ESPRESAUN POETIKA LXXXI



BEI-LAFAEK

Bei-Lafaek toba-dukur, takarabat
Keta sama nia ulun, keta fanun

Bei-Lafaek toba haklenan
Keta tuu nia kabun, keta kili, keta goza, keta abuza

Bei-Lafaek tuun tasi, hakur mota
Keta taa nia ikun, keta sona nia ikun
Bei-Lafaek sei hirus, Bei-Lafaek bele sai bulak la bulak, no imi keta hakfodak
---
08/2009

Tuesday, July 19, 2011

LITERATURA:OAZIS IDA IHA VIAJEN NARUK

Literatura: Oazis Ida iha Viajen Naruk
(pontu diskusaun iha konferénsia kona-ba “Lian no Literatura”, 16 Jullu 2011, iha Sentru Konvensaun Dili)
Hosi Abé Barreto Soares


Lokraik kmanek ba maluk sira hotu ne’ebé ohin hakat mai iha-ne’e atu partisipa iha konferénsia kona-ba “Lian & Literatura”.

Uluk nana’in ha’u hakarak atu hato’o obrigadu barak ba komisaun organizadora, tanba konvida ha’u atu mai iha-ne’e, liu-liu ba ha’u-nia belun, David Palazon ne’ebé enkoraja tebes ha’u atu partisipa iha eventu boot internasionál nian ida-ne’e.

Ha’u haksolok atu halo parte iha painel ida-ne’e, hamutuk ho konferensista sira seluk, hodi hato’o netik ha’u-nia hanoin oan ruma kona-ba esensia literatura. Ne’e nu’udar onra boot ida mai ha’u hanesan ‘vagabundu kultural’ ida.

Bainhira haree ba tema mak aprezenta iha konferénsia ida-ne’e, ha’u hakarak atu hato’o hikas fali de’it ha’u-nia hanoin oan balu ne’ebé ha’u hato’o tiha ona iha tinan hirak liubá. Ohin, ha’u mós sei lori maluk sira atu refleta lisuk kona-ba “Literatura: Oazis Ida iha Viajen Naruk.”

Timor-Leste, hanesan mós nasaun sira seluk, iha nia pasadu rasik, ne’ebé nia hakat liutiha ona, iha-nia prezente, ne’ebé oras ne’e dadaun nia goza hela namanas, no mós sei iha nia futuru rasik, ne’ebé nia mehi atu hetan iha aban-bairua.

Timor-Leste nia pasadu, prezente no futuru sai nu’udar fonte inspirasaun ba nia lia-na’in sira atu haklaken sira-nia vizaun. Dimensaun tolu tempu nian ne’e sai nu’udar “triangulu murak” ba lia-na’in sira atu refleta, no refleta.

Timor-Leste nia pasadu, laiha dúvida, nakonu ho nia mutin no metan, nakonu ho nia midar no moruk. Timor-Leste nia pasadu sai nu’udar referénsia, sai nu’udar lalenok boot ba nia oan sira atu fihir sira-nia an hodi didi’ak, hodi nune’e sira sei hakat ba oin nafatin, hasoru loron ohin no loron aban ho laran kmanek no laran haksolok.

Oras ne’e dadaun, atividade dezenvolvimentu nian iha aspetu hotu-hotu hala’o namanas, hanesan ita hotu hatene. Atividade moris tomak nian sira-ne’ebé oras ne’e hala’o hosi Timor-Leste hanesan povu, hanesan nasaun ida, ha’u konsidera nu’udar viajen koletiva ida nian ne’ebé naruk tebes. Iha kontestu ida-ne’e, pergunta boot ida mak ha’u hakarak koloka iha ne’e, entaun, literatura hanesan ramu arte nian ida, enkaixa nia an iha fatin ida-ne’ebé loos, iha prosesu dezenvolvimentu ida-ne’e?

Atu hatan ba pergunta ida iha leten ne’e, maka ha’u tenta atu hatete katak literatura sai nu’udar oazis ida iha ita-nia viajen naruk iha dezertu dezenvolvimentu moris nian. Literatura iha kbiit tomak atu fornese mós ai-han no bee klamar nian mai ita. Literatura ajuda ita atu bele luku klean liután iha pensamentu profundu kona-ba ita-ema moris nia esensia ezistensiál: ita mai hosi ne’ebé, oras ne’e ita iha-ne’ebé ona, no ita atu hakat ba iha ne’ebé loos. Ita bele, alias iha kapasidade, hanesan povu, hanesan nasaun, hakat ba oin nafatin tanba ita-nia klamar hetan kbiit, ita-nia klamar hetan matak-malirin hosi literatura nu’udar obra artístiku. Buat ne’e, ha’u haree, han malu loloos kedas hanesan, se la sala, ho saida mak poeta Portugés, Fernando Pessoa hatete, “Tudo valeu a pena, quando a alma não é pequena!”

Literatura iha kbiit atu fanun ita atu halakan bebeik espiritu nasionalizmu no patriotizmu. Inu nasionál Timor-Leste nian, Pátria Pátria, purezemplu, nu’udar obra ka produtu poétika lia-na’in, Francisco Borja da Costa nian, ne’ebé, oituan ka barak, ajuda hodi orienta ita atu mantein nafatin esensia moris nian hanesan nasaun livre, independente no soberanu. Obra ne’e nu’udar haklalak ida, obra ne’e nu’udar pontu markante ida.

Literatura (lee: poezia) mós ajuda ita hamoos ita-nia fuan ho neon iha ita-nia prosesu viajen naruk ida-ne’e. Atu reforsa liután vizaun ida-ne’e, permite ha’u atu sita liafuan sira-ne’ebé hato’o tiha ona hosi eis Prezidente Estadus Unidas nian, John F. Kennedy (matebian) durante diskursu ida-ne’ebé nia hato’o iha Amherst College, Amherst, Massachusetts, E.U.A, iha loron 26, fulan-Outubru, tinan 1963) tuirmai:

“When power leads men towards arrogance, poetry reminds him of his limitations. When power narrows the areas of man's concern, poetry reminds him of the richness and diversity of his existence. When power corrupts, poetry cleanses.”

Sei iha relasaun ho kestaun ida leten, Octavio Paz, poeta Mexikánu provoka ita hodi hatete liután, “if a society eliminates poetry, then that society commits a spiritual suicide.”

Liuhosi literatura, ita bele haree hetan ho momoos imajen poétika Timor-Lorosa’e nian, ne’ebé haklaken ho furak, hosi poeta sira. Timor-Leste nu’udar espresaun poétika ba poeta alias lia-na’in sira.

Liuhosi literatura, ita haree hetan lisan Timor-Leste nian haklaken nia an (kantiga sira)— n.e: hori uluk bee parente, ida mós ami, hetan seluk parente ona, ami laek ona.

Hanesan individu ida-ne’ebé halo parte iha prosesu viajen naruk ida-ne’e, hamutuk ho maluk sira seluk iha Timor-Leste, no iha mundu rai klaran, liu-liu hanesan ema ida ne’ebé mak gosta hakerek poezia, ha’u sempre hetan dezafiu hosi pergunta ezistensiál sira tuirmai: saida mak ha’u hala’o tiha ona, saida mak ha’u hala’o oras ne’e dadaun, no saida mak ha’u sei hala’o ba moris? Atu refleta di’ak liutan kona-ba preokupasaun ida-ne’e, ha’u hakarak fahe ba maluk sira ha’u-nia poezia oan ida tuirmai:

HA’U MAK FATUK KI’IK ITA-BO’OT TUDA BA BEE LIHUN LARAN
(Meditasaun Rai Nakaras Nian)

“Wainhira moris nia instrumentu múzikal tomak sei toka, nune’e Ita-Bo’ot nia liman mós sei hamosu knananuk domin nian.”
Rabindranath Tagore

Ha’u mak nu’udar fatuk ki’ik ne’ebé Ita-Bo’ot tuda ba iha bee- lihun moos furak ida nia laran

Ha’u mout ba bee kidun

Teki-tekis husik hela laloran ki’ik, neneik-neneik hakbesik ba bee-lihun nia ninin

Loron-matan nakaras
haklaken nia nabilan,
rei bee-lihun nia ibun kulit

Laloran ki’ik maus
hamosu furin
Laloran ki’ik maus
neneik-neneik halakon sira an
---
2002-2011

Lia-fuan Ikus

Hili sai poeta alias lia-na’in, hanesan mós ho maluk sira seluk, nu’udar hili dalan ida ne’ebé ema barak la la’o liu. Maibé, iha kontestu luan, poeta sira marka hela tiha ona buat ruma ne’ebé típiku, iha viajen moris ita-ema nian. Poeta Amerikanu, Robert Frost deskreve liután ho klaru kona-ba vizaun ida-ne’e:

“Two roads diverged in a wood, and I—I took the one less travelled by, and that has made all the difference.”

Thursday, April 21, 2011

AFORISMA DIARIA [21-4-2011]

*) Ha’u—imi bolu poeta ka lia-na’in ida? Ah, la’e! Ha’u un’udar de’it manu-fuik oan ida maka hakarak hananu iha kalan no loron iha imi-nia uma sorin-sorin no iha ai-laran tuan sira. Imi hakarak see imi-nia tilun, fuan, no neon atu rona bebeik ha’u-nia lian-hananu ka la’e?

*) Ha’u un’udar eskolante ida mak foer, no iis dois loos la halimar. Iis mesak mak tahu sala nian. Ha’u hein tebes loos Maun Boot Mestre Divinu atu mai daku nia mina morin domin nian mak rohan-laek mai ha’u-nia isin no klamar.

*) Dala barak ha’u halimar ho maluk rona-na’in sira iha rádiu no sira seluk tan katak poeta ka lia-na’in sira ne’e un’udar amu-lulik no madre sira ne’ebé la hatais batina mutin. Konserteza sira hamanasa tanba sira sente komik.

*) Tempu Paskoa—tempu nakukun no naroman. Ha’u subar bebeik iha buat rua ne’e nia leet. Iha fatin ne’e mak ha’u buka atu komprende kona-ba moris nia lala’ok loloos.

Monday, April 18, 2011

ESPRESAUN POETIKA LXXX



O SANGUE GUERREIRO

nakfakar
naksuli
nalihu
sai bee-lihun
ha’u tama iha laran
ha’u mout ba bee-kidun
ha’u hetan ksolok no kmanek foun
ha’u hetan matak-malirin
ha’u hetan aten-barani
--
Abril 2011

Friday, January 14, 2011

ESPRESAUN POETIKA LXXIX



KO’ALIA LIAN TETUM

Ne’e katak hatene ko’alia no hatene tetu
Ne’e katak hatene ko’alia no hatene tane
Ne’e katak hatene ko’alia no hatene tuba
--
14 Janeiru 2011

Tuesday, January 11, 2011

SITASAUN KONA-BA POEZIA NO POETA-2

Johann Wolfgang von Goethe (Poeta Alemaña)

“Personalidade mak nu’udar buat hotu-hotu iha arte no poezia.”
---
("Personality is everything in art and poetry.")

Sunday, January 9, 2011

SITASAUN KONA-BA POEZIA NO POETA--1

SAPARDI DJOKO DAMONO (Poeta Indonézia)

*) “Saída maka sai nu’udar preokupasaun eskritór literáriu nian maka oinsá deskreve buat ida-ne’ebé hanesan ho maneira ne’ebé oin seluk.”

(“…yang menjadi urusan sastrawan adalah bagaimana menyampaikan sesuatu yang sama dengan cara yang berbeda.”)


STANLEY KUNITZ (Poeta Amerikanu)


*) “Poeta laiha kbiit atu muda buat ida, maibé poeta bele hatudu kbiit konxiénsia solitáriu nian.”

(“A poet can’t change anything, but the poet can demonstrate the power of solitary conscience “)


CHICO BUARQUE (Kantór/poeta Brazileiru)


*) “Hatene ba katak poeta sira-ne’e hanesan mós ema matan-delek sira; sira bele haree [sasan sira] iha nakukun laran.”

(“Saiba que os poetas como os cegos; podem ver na escuridão.”)

Saturday, January 8, 2011

AFORISMA DIARIA [08-01-2011]

*) Sé mak la kuda, nia sei la ku’u. Sé mak la tolan moruk, nia sei la lambe midar. Sé mak la mate, nia sei la moris hikas fali. Sé mak la kadi kakutak, nia sei la matenek. Sé mak la haklean fuan, nia sei laiha aten-barani........

*) Ha’u defini poeta ne’e hanesan ema ne’ebé mak hadeer nafatin durante oras 24 nia laran. Nia sempre hamoris bebeik nia radar konxiensia. Ó dehan nia bulak ka?

*) Nasionalizmu, rejionalizmu no internasionalizmu nu’udar kabuki (instrumentu muzikál ho talin tolu). Ó nu’udar diplomata ida la hatene buka atu sosa fali kabuki nia talin bainhira nia talin ida ka rua kotu? Ó nu’udar diplomata ida la buka atu afina kabuki ne’e nia talin sira bainhira talin sira ne’e dezafinadu?

*) Ha’u, dezde uluk kedas, sempre hakarak halimar iha rai-fehan siensia, relijiaun no arte nian. Maibé, ha’u gosta atu halimar liuliu maka iha rai-fehan arte nian.

*) Ha’u iha orgullu boot sai nu’udar produtu familia boot rua nian—família Barreto no Soares. Tanba ne’e mak ha’u-nia naran apalidu ne’e iha rua kedas. Ha’u-nia Papá hirus loos bainhira ami oan no bei-oan sira la tau naran apalidu Soares. Nia sei la kontente tantu nia sei moris, no sa tan oras ne’e nia iha ona mundu seluk, bainhira ha’u ne’e koñesidu ho naran Abé Barreto de’it. Familia boot rua ne’e nia morin ha’u no membru sira seluk horon ona, horon dadaun no sei horon. Ami mós tenke iha aten-barani atu horon mós familia rua ne’e nia dois iha loron horiseik, ohin no loron aban.

Friday, January 7, 2011

AFORISMA DIARIA [07-01-2011]

*) Tansá mak ha’u buka atu aprende de’it kona-ba moris ne’e hosi ema sira ne’ebé apoia ha’u, gava ha’u no tane ha’u? Tansá mak ha’u mós la buka atu aprende kona-ba moris hosi ema sira ne’ebé trata aat ha’u, tolok ha’u, laran moras ba ha’u, ódiu ha’u no até buka atu oho tan ha’u tanba de’it ha’u-nia hahalok kleuk? Tansá? Tansá? No tansá?

*) Oan, ha’u la hakribi ó-nia an—isin-lolon no klamar. Maibé, ha’u hakribi ó-nia hahalok kleuk ne’ebé la’o la tuir dalan. Bainhira ha’u hakbrii ó-nia an, ne’e hatudu katak ha’u hakribi ha’u-nia an rasik. Ha’u hanoin fali Jesus nia lia-fuan dehan katak, “hate the sin, and not the sinner”.

*) Sé de’it mak lakohi terus iha oras ne’e, entaun aban-bainrua nia sei la hetan moris ida-ne’ebé haksolok, kuaze iha aspetu hotu-hotu.

Thursday, January 6, 2011

AFORISMA DIARIA [06-1-2011]

*) KETA, KETA NO KETA KOKO KEDAS—keta sama ha’u-nia kakutak atu hanoin, keta bobar ha’u-nia neon atu imajina, keta kesi ha’u-nia isin-lolon atu book an, keta taka ha’u-nia ibun atu ko’alia no hakilar, keta harahun ha’u-nia fuan atu hadomi, keta hametan ha’u-nia fuan atu la hatene hun no la hatene abut. Ha’u hakarak moris livre---semo aas hanesan makikit, ho ha’u-nia matan kroat, hakarak hateke mundu nia lala’ok.

Monday, January 3, 2011

AFORISMA DIARIA [3-1-2011]

[Tinan foun 2011 ita tama liutiha ona.. Ohin loron ba datoluk ha’u hahú ha’u-nia moris hanesan vagabundu kulturál ida. Ha’u halo ona tinan 45 iha loron rua liubá. Husu boot ha’u sei bele iha kbiit liután atu hakerek no hakerek to’o ha’u labele tan ona atu hakerek. Bainhira hateke fali ba tinan hirak mak liu ona, ha’u sente katak ha’u seidauk prodús buat barak ba moris ita ema nian maka nakounu ho nia zig-zag..]

*) Bainhira ó barani tebes duni atu tuir ó-nia mehi sira, ema sira balun ne’ebé la komprende ho klean dehan katak ó ema bulak. Ó keta hakfodak. Ó keta sarebak. Diak liu buka haka’as an, karik bele, nonok-nonok halo ó-nia mehi sira ne’e sai realidade. Fiar ba katak, ema sira ne’e duni mak, to’o ikus, sei hakfodak. Ema sira ne’e duni mak, to’o ikus, sei sarebak. Ema sira ne’e duni mak, to’o ikus, sei doko loos sira-nia ulun.

*) Nasaun ida mak soberanu, nasaun ida mak independente sei bele tebe rai, hamrik metin iha mundu rai klaran bainhira nia uma kain ida-idak ne’e forte ona. Karik la’e, entaun nasaun ne’e keta ibun-boot, karik la’e nasaun ne’e keta naran kanta, no kanta resin.

*) Ha’u fó hotu ba ó saida de’it mak ó hakarak. Ha’u fó tomak ba ó saída de’it mak ó husu. Maibé, to’o ikus, ó tee tan fali iha ha’u-nia bikan laran, no la’o fila kotuk ba dadaun? Laiha buat ida, Belun! Tempu mak sei sai nu’udar ai-moruk boot ida hodi kura ha’u-nia laran-kanek. Laiha buat ida, Belun, lei karma kala sei iha atu tetu ho nia dasin sira tomak.

*) Karik bele, husik ha’u hatete ho klaru iha ne’e katak inu nasionál Pátria-Pátria nu’udar ita Timoroan sira hotu nia óstia poétika ida. Hakarak ka lakohi, ita tenke komunga bebeik óstia ne’e karik ita hakarak tebes duni ho fuan ho laran atu hamoris ita-nia espiritu nasionalizmu.

Thursday, December 30, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXVIII



*)INTERLUDE

ita: ema la’o-rai
la’o kalan
la’o loron

iha fatin oan ne’e, iha sikun-oan, iha lidun-oan ne’e
ita hanawa ita isin, ita hanawa ita klamar
ita dada-lia, ita fahe bukae ba malu

ita mós to’o ikus bosu
ita mós to’o ikus iha fali kbiit wa'in
ita mós to’o ikus dada fali ita ain, lori fali ita isin
hakat, no hahú hikas ita kan viajen
--
Dezembru 2010

*) Titulu album múzika instrmentál oan ida.

AFORISMA DIARIA [30-12-2010]--2

*) Bainhira ita hirus malu maka’as tebes ona hanesan maun-alin, bin-alin, feton-naan, inan ho oan, etc, etc...ita dala ruma, to’o pontu ida, tebe rai hodi nega malu katak ita ne’e la mai husi hun ida, abut ida. Maibé, istória moris nian sei la hala’o buat ida-ne’e. Istória moris nian sei, ho hakmatek no ho nia nonok oan mak úniku, hakerek iha nia didin lolon katak ita bosok teen tan-tanan de’it.

*) Sé mak dehan ha’u ne’e poeta alias lia-na’in? La’e. Ha’u la’ós poeta, ha’u la’ós lia-na’in. Ha’u nu’udar de’it ema ida ne’ebé kaer lapizeira hodi hakerek saída maka Poeta Divinu bisu-bisu mai ha’u-nia tilun, fuan no neon iha kualker tempu.

*) Ita ida-idak haneaan ema individu ida, ita iha ‘voz interior’ alias konsiensia, no ha’u bele bolu buat ne’e ho predikadu ‘buatamak no butinak’. Buatamak ka butinak oan ida-ne’e lakohi tebes ema lohi nia, lakohi tebes ema sama nia ulun, lakohi tebes ema atu futu metin nia. Loos ka la’e, maluk sira? Ka ha’u maka naran ko’alia mangame de’it iha ne’e?

AFORISMA DIARIA [30-12-2010]

*) Dezastre naturál, sein dúvida, lori destruisaun barak no mós benefísiu ba ita-ema nia moris. Porezemplu, erupsaun foho vulkanu, ne’ebé hamosu larva—hamate ema, ai-horis no balada sira. Iha tempu ne’ebé hanesan, hafoin tiha erupsaun, sei mosu rai bokur iha foho ne’e nia hun sira, no ai-horis sira dubun, moris hikas, no sai matak. Ha’u tenta atu halo komparasaun buat ne’e ho konflitu sira ne’ebé mosu iha ambiente relasaun individual, uma-kain laran, komunidade laran, no nasaun nia laran no mós to’o nivel mundiál. Konserteza, loos duni, katak konflitu ne’e hamosu rungu-ranga, destruisaun iha fatin-fatin nu’udar buat hirak ne’ebé mak ita la hakarak no la hein atu mosu. Maibé, hafoin tiha ida-ne’e, ema haka’as an halo dame ba malu, halo rekonsiliasaun, no hamosu ambiente ne’ebé furak. Ema simu malu ho haksolok, no harii hikas sira-nia moris iha sosiedade nia laran. Fenómenu ida-ne’e ,dala ruma, halo ita sai bila an tiha.Ha’u mós sempre husu, tansá mak mosu dezastre, tansá mak mosu konflitu? Tansá maka mosu rungu-ranga? Dala barak ona maka ita rasik sara la biban, no susar ba ita atu prevene dezastre ka konflitu atu mosu.

*) Keta baruk atu leno ó-nia an bebeik, fihir ó-nia an bebeik iha momentu refletivu no kontemplativu. Iha momentu ne’ebé hakmatek hanesan ne’e mak ó sei hasoru malu ho ó-nia an rasik, no dada lia ho ó-nia Maromak ho klean.

*) Asaun mak barak liu, azineira maka sei mosu. Reflesaun mak bara liu mós apatismu mak sei mosu. Entaun, halo nusa mak di’ak? Hakarak ka lakohi asaun no reflesaun tenke la’o hamutuk bebeik. Tenke tetu iha dasin ida halo hanesan.

*) Keta halai hosi realidade moris nian ne’ebé nakonu ho metan, moruk, no dois. Enfrenta buat ne’e ho aten-barani.

*) Domin, fiar no esperansa nu’udar fatuk lalian tolu ba ita sira ne’ebé konfesa ita-nia an hanesan eskolante Mestre Divinu nian. Bainhira ita iha de’it fiar de’it, hanesan mós sanan ne’ebé hatuur iha fatuk leten ne’e, maibé ita sei nakdoko, no bee manas mak iha sanan laran ne’e sei bele luhas tan ita-nia isin-lolon sira. Esperansa de’it mós hanesan. Esperansa no fiar de’it mós seidauk to’o. Tenke buat tolu ne’e hatuur mak hafoin ita bele, ho ibun-boot, hatete katak, “ami bele tuba metin, ami bele hamrik metin, ami bele sama rai metin”.

Tuesday, December 28, 2010

AFORISMA DIARIA [28-12-2010]

*) Haas bainhira tasak tebes duni iha hun rasik, entaun, ema kala sei mai ku’u, ema kala sei mai tuda. Ne’e duni, keta hakfodak, keta sarebak ho fenomena naturál nian ida-ne’e. Nune’e mós ho ita ema ida nia moris: kuandu sai matenek, no iha esperiensia barak, ema kala sei mai buka.

*) Keta hakfodak ho haas han hun ida mak fuan lalais hosi prosesu ’cangkokan’. Sim, haas ne’e fuan tebar, halo ema kan tebes atu mate. Maibé, haas hun ne’e abut boot laiha, la metin, tuba ba rai. Ne’e duni, bainhira anin boot mai, huu, haas ne’e iha posibilidade boot atu tohar lalais. La hanesan ho haas hun maka kuda duni ho haas nia papun, ne’eb’e lori tempu naruk atu moris. Haas hun ne’e sai forte tanba iha abut boot. Haas hun ne’e sei tuba metin, no anin sei la naran doko atu tohar arbiru.

*) Keta ulun moruk no toos resin atu ansi fokit ai-farina isin mak moris iha rai ne’ebé toos. Atu dada sai ai-farina isin sira ne’e, ita tenke ke’e hadulas lai rai iha ai-farina nia hun. Buat ida-ne’e hanesan mós ita uza diplomasia atu ’manan’ funu ho ita-nia ’funu maluk’ iha kontestu oioin.

Friday, December 24, 2010

ESPRESAUN POETIKA - LXXVII




LIA-MENON NATÁL NIAN

Fuan ita hamoos
Neon ita hadi’a—
sai santuáriu
hodi simu Liurai-oan Dame nian

Kmanek Natal ba maluk tomak !
--

@ Dili, 24-12-2010

Thursday, December 23, 2010

AFORISMA DIARIA [23-12-2010]

*)Imi haree tiha ona, durante ne’e, ha’u-nia mutin sira. Imi mós basa liman ho haksolok. Imi simu ha’u ho liman rua. Imi tane ha’u aas tebetebes, no buat ne’e halo ha’u mós haksolok. Maibé, ha’u tauk, aban bairua imi haree hetan ha’u-nia metan sira ona, imi sei simu ha’u ho liman rua nafatin ka?

Tuesday, December 21, 2010

AFORISMA DIARIA [21-12-2010]

*) Keta haksoit. Hakat neneik. Karik lae, ita monu tidin kidun. Keta ansi.

Monday, December 20, 2010

AFORISMA DIARIA [20-12-2010]

*)Labarik sira mak ita-nia matan-fulun . Sira mak ita-nia raan. Sira mak sei hatutan ita-nia lisan iha loron ikus tuirmai.

Wednesday, December 15, 2010

AFORISMA DIARIA [15-12-2010]

*)Katuas ho ferik sira kasu lia katak se ita hakarak duni atu sai funu-na’in ida maka loloos nian, entaun, ita tenke deskonfia ita-nia lalatak rasik.

*)Iha kontestu funu—funu espirituál, ha’u hakarak sai hanesan saida maka iha Biblia hatete, ”makerek hanesan samea, maus hanesan manu falur”, no ha’u hakarak aumenta tan hodi dehan katak, ha’u hakarak mós ”siak hanesan bei-lafaek”.

Tuesday, December 14, 2010

AFORISMA DIARIA [14-12-2010]

*) Kuidadu ho ema sira mak iha ita-nia oin, mosu mai ho ibun mida-midar loos. Iha kotuk, sira konta ita aat di’ak, no fai ita to’o hun nian kedas.

*) Ita-nia konsiénsia buka bebeik atu hafuhu ita-nia hahalok di’ak no aat. Ita-nia konsiénsia la hasee ita ho hakilar, maibé buka atu habotu alias bisu-bisu de’it mai ita. Nia nu’udar juiz boot—tesi lia naban-naban, iha ita-nia viajen moris.

*) Buat hotu iha mundu ne’e ezije tebes atu iha balansu. Ne’e nu’udar lei naturál ida. Karik ita ulun-moruk, no barani atu hasoru lei ne’e, entaun ita mak sei hasoru nia konsekuensia. Ita mak sei tohar, no ita mak sei monu tidin kidun. Kuandu monu ona maka ita foin basa reen-toos, no foin arrepende. Se nune’e ona, entaun, ita keta duun-sala ba ema seluk.

*) Proverbiu ka lia murak sira iha lian oinoin iha mundu ne'e hariku tebes esensia literatura ita ema nian. Nu'udar riku soi. Ita mesti, hakarak ka lakohi, haloot halo didi'ak.

Monday, December 13, 2010

AFORISMA DIARIA [13-12-2010]

*)Ha'u nonok, keta dehan ha'u beik. Ha'u la reaze ba provokasaun, keta dehan ha'u tauk.

*)Kuidadu ho ema sira ne’ebé mak mai ho ibun mida-midar konta maluk sira seluk nia hahalok aat mai ita. Ita keta beik, sira mós sei konta ita-nia hahalok aat ba maluk sira seluk. Ema sira ne’e mesak ”ibun-komadre” tan-tanan. Ema sira-ne’e ”samea ulun-rua”. Ne’e duni, kuidadu! Matan moris, neon na’in!

Thursday, December 9, 2010

ESPRESAUN POETIKA-LXXVI



PROKLAMASAUN INDEPENDÉNSIA

Ba mundu tomak ita hakilar
Ba mundu tomak ita haklalak
Ba mundu tomak ita tebe-rai:

”Rai ne’e ami-nian, la’ós imi-nian!”
--

Dili, 8-9 Dezembru, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXV



TASI TOLU

Jesus nia ilas
hakat mai
tula nia ain iha ó fohon
Maubere oan sira mós
barani loos
loke sira-nia ibun, hodi hakilar:
”Amu Papa! Amu Papa! Ami terus resin ona!
Keta taka ó tilun!
Keta taka ó matan!”

--
Dili, Novembru 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXIV




*) IN MEMORIAM BEI MARI BARRETO

“karik ó hakarak tebes duni atu haree klamar mate nian, entaun loke ó-nia fuan halo luan ba moris nia isin-lolon. tanba moris no mate ne’e ida de’it, hanesan mós mota no tasi ne’e ida de’it.”
KAHLIL GIBRAN


Nakukun falun metin Foho Taroman
Bei Mari simu knaar, kaer ahi-lutan, la’o hatudu dalan
Ami oan-bein sia la’o, hakat tuir nia ain-leut
Hatutan nia kan knaar todan

Bei Mari: Matadalan Mane-Walu
Bei Mari: Manu-Aman Dato-Tolu
Bei Mari: Assuwa’in Barreto

Nia naran morin sei la lakon
Nia naran morin hakerek iha fatin-fatin
--
@ Dili, 27 Novembru 2010

*) Omenajen ba Avó-Mane Mário—iha nia loron mate (26-11-2008) no hakoi (28- 11-2008)
**)Revizaun ba poezia ida-ne’e hala’o iha Bekusi liuhosi diskusaun ho Om Anis no Padriñu Alarico (iha 27-11-2010 kalan).

Friday, December 3, 2010

AFORISMA DIARIA [03-2-2010]

*) Ami husik imi dansa, imi halimar iha ami-nia rain ho avontade. Maibe, keta mai sama fali ami-nia ain, sa tan sama ami-nia ulun. Bainhira ami hamrik , tuba rai, no hakilar, imi keta dehan fali ami bulak no laran aat, laran metan, asu la han.. [2-12-2010]

*) Haree mos ami-nia metan. Keta haree de'it ami-nia mutin. Karik la'e, maluk sira sei la konese didi'ak ami ne'e se loos iha viajen naruk ida-ne'e. [2-12-2010]

*) Katuas no ferik nia lia-fuan sira ne'e mesak klean no todan tebes. Dala barak sira dehan, '"ne'e, ano no noi sira, la'os masin be meer kedas, ai-manas manas kedas. ne'e sei neneik". [2-12-2010]

*) Atu aat ka di'ak, di'ak liu ita depende ba ita-nia kbiit rasik hanesan nasaun soberanu ida iha mundu rai klaran, duke tabele demais ba rai seluk. Ne'e tanba ita lakohi, to'o ikus, ema halo bebeik ita hanesan modo-masin no ''ayam potong". [2-12-2010]

*)Manu kokorek dala hira tiha ona.. Rai mós naroman. Loro-matan lakaleur sei sa’e. Ita sei toba dukur, falun an metin, no sei hakarak hakoak sumasu? Ita hein fali ema seluk mak sei hakat mai fanun ita? [3-12-2010]

Tuesday, November 23, 2010

AFORISMA DIARIA [23-11-2010]

*)Permita ha’u, karik ha’u bele kompara lala’ok vida nasaun nian hanesan mós hala’o konsertu múzikál ida (iha pontu ida-ne’e, ha’u refere liliu ba múzika klásika). Uma kain ida-idak, hakarak ka lakohi, tenke afina nia instrumentu muzikál sira (orienta nia ema sira). Hodi nune’e bainhira Na’i ulun Maestru fó sinál ona atu hahú toka, fekit, no kebit, nst ita-nia instrumentu sira, ita mós sei prontu kedas ona atu envolve iha konsertu ne’e. Entaun nune’e, múzika mós sei mosu mai iha ninia melodia mak murak, no iha armonia mak furak mós. Karik la’e, entaun, ita kala sei rona buat lian sira ne’ebé rungu-ranga, ulun-ain, la hatene hun, la hatene dikin, maske instrumentu muzikál sira-ne’e mesak foun tan-tanan de’it.
---
@ Dili, 23 Novembru 2010

Monday, November 15, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXIII




MENSAJEN HOSI DILI BA TASI-BALUN

Iha Dili iha Novemnbru manas
La hanesan ho imi iha tasi-balun ne’ebé malirin iha
tempu Invernu
Tanba sá mak manas?
Tanba kilat tarutu
Halo ami fuan tuku-tuku
Kosar-metan turu

Iha rate, ami hakilar
Iha rate, ami hariis raan
Iha rate , ami lelir

Mundu loke matan
Mundu hakfodak


Ah, raan mak suli, raan asswain!
Ah, raan mak suli, la sai saugati!

--

Dili, 12 Novembru 2010

Sunday, November 7, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXII




REQUIEM BA BUNG LELE

Nia hananu
Nia ko’alia
Nia halo komik
Nia kili ita
Halo ita no rai laran tomak hamanasa to’o kabun moras

Ohin nia bá ona, hakat bá tasi sorin
Molok nia la’o hela ita, nia rai hela marka oan ida
Ita foti matan, hateke marka oan ne’e
Ita hetan fali ita-nia midar
Ita hetan fali ita-nia moruk
--
@ 7 Novembru 2010

Friday, November 5, 2010

AFORISMA DIARIA [5-11-2010]

*) Ó rasik duni maka sai autór b ó-nia destinu moris. Ó presiza halo preparasaun didi’ak. Se la’e ó rasik duni maka sei leki iha aban-bairua. Fiar ba katak, arrpendimentu sei mai ikus.

Monday, November 1, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXXI




Loron Santu/a no matebian sira-nian/Loron ba ita atu hakru’uk ba sira/Sira maka hatutan ita-nia hamulak/Sira maka hatutan ita-nia harohan/Sira rona ita-nia halerik//
--
1 Novembru 2010

Friday, October 1, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXX







Ha’u hakarak mosu ho ha’u-nia kór rasik iha rai fehan moris nian. Ha’u hakarak mós naktabar ha’u-nia an ho kór selu-seluk, hodi nune’e bele forma mós arkuíris ne’ebé murak. Na’i, fó kbiit nafatin mai ha’u, hodi nune’e ha’u bele hadi’a ha’u-nia an nafatin atu hala’o knaar kmanek ida-ne’e.
---
1 Outubru 2010

Sunday, August 29, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXIX





30 AGOSTU 1999

Ita, to’o ikus, hakotu duni ita-nia destinu polítika
nu’udar reinu rai Lafaek nian

atu hamrik mesak
ka la tabele bebeik ba ema

Ita prontu simu raan nakfakar

Ita prontu simu matan-been suli

Ita prontu simu ruin namlekar
atu manan liberdade

Ita-nia kole la saugati!
---
Agostu 2010

Friday, July 30, 2010

AFORISMA DIARIA [30-7-2010]

*) Ita-nia isin, klamar no neon nia saúde nu’udar osan-mean. Kuandu osan mean ne’e, ita la kuidadu ho didi’ak, ita mak sei lakon.

*) Ita nia moris sei sai hanesan lilin oan ida, ne’ebé lakan, to’o ikus sai mohu. Ita husik hela naroman, hako’ak nakukun ne’ebé falun metin.

ESPRESAUN POETIKA-LXVIII



*) UKUN RASIK AN

Ukun rasik an---ita sosa ho ita-nia raan!
Ukun rasik an---ita sosa ho ita-nia ruin namlekar!

Ukun rasik an---sai nu’udar lia-fuan lulik ida!

Ukun rasik an---hako’ak ita hotu-hotu hanesan Timoroan!

Hamutuk, ita halo ona buat ruma iha loron-horiseik, loos ka la’e?
Hamutuk, ita halo buat ruma iha loron-ohin, loos ka la’e?
Hamutuk, ita hakarak atu simu loron-aban

Timór Lorosa’e tenke sai uma-laran ida de’it
to’o mundu rai-klaran nabeen

Ita-nia uma laran fo’er karik, sé maka sei sente buat ruma la di’ak?
Hamutuk de’it maka ita bele futu ai-saar
Hamutuk de’it maka ita bele dasa sasan fo’er sira
Hamutuk de’it maka ita bele halo ita-nia uma-laran sai moos
---
2006-2010

*) Tradús hosi lian Galoli.

Thursday, April 1, 2010

ESPRESAIUN POETIKA LXVII




BEI MÁRIO


nia: ita hun, ita abut

ita sei la buras
ita sei la matak

karik

ita la fui
ita hun, ita abut

ita sei la lolo
ita sei la nani
karik

ita la haburas rai sorin-sorin
hodi hasoru loron matan nabilan
--
Marsu 2010

Sunday, March 28, 2010

ESPRESAIUN POETIKA LXVI




OAN SIRA

Sira: ita-nia matan-fulun
Sira:ita-nia teen-rohan

Sira hatutan ita-nia lisan
--
Marsu 2010

Wednesday, March 17, 2010

ESPRESAUN POETIKA LXV



MESTRE
(Sang Guru)

Nia mak fera uluk dalan
Ita la’o tuir nia ain leut
Ita hetan nia lalatak
--
8 Marsu 2010

AFORISMA DIARIA [17-3-2010]

[Enerjia no vontade atu hakerek iha blog ne’e kuaze laiha liu iha fulan barak nia laran, ne’e duni maka ha’u la mosu…
Saúde mental la di’ak maka ha’u sofre hahú iha fulan Novembru klaran 2009 to’o fulan finál fulan-Janeiru 2010 sai nu’udar fatór ida-ne’ebé kontribui ba iha ‘kevakuman’ ida-ne’e……]


*) Tansá maka ha’u tenke hakfodak no atrapalladu resin bainhira anin boot moris nian huu maka’as no halo ha’u besik atu tohar, no atu fokit de’it ona ha’u sai hosi ha’u-nia abut rasik?

*) Di’ak liu halo buat ki’ik oan ruma ne’ebé iha impaktu pozitivu ba ita-nia moris duké hein atu halo buat boot ruma maibé buat ne’e apenas mehi de’it no la sai realidade. Ho liafuan seluk ha’u bele dehan katak
entre realista no idealista ha’u hili liu maka atu sai ema pragmátika ida. Hodi nune’e, ha’u hein katak planu sira maka ha’u trasa iha moris, hau bele realiza duni tuir kbiit maka ha’u iha.

*) Moris nu’udar luta. Ezijénsia ida maka ita presiza atu alkansa maka ita tenke iha kbiit hodi iha pasiénsia hodi enfrenta buat moruk tomak ne’ebé mosu.La’ós fasil atu hala’o buat ne’e, maibé ne’e la’ós katak imposivel atu hala’o.

*) Furak ba ita atu rona no tau iha fuan no neon katak iha moris ne’e ‘laiha ema beik, maibé iha de’it ema badinas no ema baruk teen’ . Buat ne’e han malu loos ho saida maka ema hatete ho lia-indonézia katak, “rajin pangkal pandai”.

*) Karik ó la buka atu fui ó-nia hun no abut, oinsá maka ó-nia dikin no sanak sira bele hetan buras, no matak malirin?

*) Ha’u tenta halo buat hotu ho kbiit maka ha’u iha atu kumpri ha’u-nia obrigasaun sira. No ó rasik la liga boi atu kumpri mós ó-nian? Entaun, ba tuur tiha iha fulan!

Tuesday, January 12, 2010

ESPRESAUN POÉTIKA –LXIV




NOTA TINAN FOUN


ha’u sei muron
ha’u sei moras
ha’u sei kole

ah, bainhira loos, Na’i
mak ha’u dada fali pasu sira mak nakonu ho kbiit tomak?
--
Janeiru 2010

Tuesday, December 15, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXIII




Hosi nakukun, sei mosu naroman
Hosi susar, sei mosu hamnasa
Mundu mós haksolok, mundu mós basa liman
--
Dezembru 2009

Monday, December 7, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXII




Ita tebe, ita bidu, ita tuba rai metin—marka firme ita-nia pozisaun: "Ami povu Maubere lakohi tan sai ema ida nia atan!"

Tuesday, December 1, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXI



Karik la sala, dala barak ona maka ha’u hatete katak, hetok ha’u hatene kona-ba buat barak, hetok ha’u sente katak iha de’it buat oituan maka ha’u hatene. No, loos duni katak sei iha buat barak maka ha’u mesti hatene bainhira ha’u sei dada iis— hatutan moris ne’e iha mundu rai klaran.

Sunday, November 29, 2009

ESPRESAUN POETIKA LX



ha’u sempre sente ha’u-nia moris folin laek, laiha sabór, no laiha liu sentidu. ha’u prontu bebeik atu hasoru no simu realidade fundamentál ida-ne’e ho fuan ho laran tomak?

Thursday, November 19, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIX




karik mate sei mai foti ha’u iha loron ruma, loos duni katak ha’u sei husik hela buat hotu maka iha relasaaun ho matéria. no ha’u sei lori de’it ha’u-nia klamar. oh, mestre…hatudu dalam nafatin mai ha’u iha viajen ida-ne’e!

Wednesday, October 28, 2009

AFORISMA DIARIA [28-10-2009]

*)Keta tauk! Keta hakfodak! Matan moris, neon na’in! Ha’dia ó an atu sai funu-na’in naroman nian. Ne'e ka, belu!

ESPRESAUN POETIKA LXIII



Na’i, iha Ita-Boot nia liman ha’u hato’o tomak ha’u-nia klamar no isin-lolon oan ne’e. Iha ha’u-nia toba maka dukur furak, ha’u hakarak hakfodak beibeik—hodi rona Ita-Boot nia lia bisu-bisu ne’ebé matenek.

Wednesday, August 12, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXII



MAMA NIA ORASAUN

Mama hamulak
Mama harohan,
“haraik tulun, haraik matak-malirin, haraik rahun di’ak”

Mama nia matan-been turu,
tanba ita oan
--
Agostu 2009

Tuesday, August 11, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXI-2



*) IN MEMORIAM PAPA SEBASTIÃO MARUBI

papa nia tanis, papa nia hamnasa
naktabar metin iha ita baboton ita fuan talin

papa tanis sei la para
karik ita la hamutuk

papa hamnasa sei hotu
karik ita la buka malu
--
*)11 Agostu 2009 [ohin loron hakoi Papá nian, ne’ebé halo tinan 5, fulan 8 la’o hela ami ba mundu seluk]

ESPRESAUN POETIKA LXI



Laiha buat foun ida iha buat hotu-hotu, bainhira loro-matan sei sa’e iha lorosa’e, no monu iha loro-monu. Saida maka iha ne’e resiklajen de’it, ne’ebé sempre haklaken variedade aparénsia iha pasu tempu nian.

ESPRESAUN POETIKA LX



XANANA KO’ALIA, XANANA HAKILAR

ha’u-nia ulun imi sama tiha ona
ha’u-nia tilun imi sulan tiha ona
ha’u-nia matan imi taka tiha ona
ha’u-nia liman imi kesi tiha ona
ha’u-nia ain imi futu tiha ona

imi hakarak tan atu bobar ha’u-nia neon?
imi hakarak tan atu hakanek ha’u-nia fuan?

imi ba tuur iha fulan!
--
Agostu 2009

Friday, August 7, 2009

ENSAIU LITERARIU-7: NASIONALIZMU TIMOR-LESTE HATEKE HOSI NIA POETA SIRA-NIA HANOIN

*) NASIONALIZMU TIMOR-LESTE NIAN HATEKE HOSI NINIA POETA SIRA-
NIA HANOIN

(Ensaiu ne'ebe hato'o iha konferensia iha UNTL kona-ba "UNDERSTANDING TIMOR-LESTE" iha loron 2, fulan-Jullu, tinan 2009)

Hosi Abé Barreto Soares

“Poetry is existential communication”
Breyten Breytenbach

INTRODUSAUN

Kestaun nasionalizmu sempre sai nu’udar tópiku ida-ne’ebé interesante atu elabora no ko’alia, partikularmente iha rai hanesan Timor-Leste, ne’ebé hakat liutiha ona periodu kolonializmu iha tempu Portugál no Indonezia nia ukun.

Hanesan mós eskritór sira seluk iha kolonia Portugeza iha kontinente Áfrika ne’ebá, eskritór Timoroan sira mós hala’o knaar ida-ne’ebé signifikante tebetebes hodi sunu lakan sentimentu nasionalizmu entre sira-nia maluk patriota sira-nia leet durante funu ba libertasaun nasionál. Ezemplu konkretu ida maka ita bele foti hosi rai Angola maka ninia eskritór, António Agostinho Neto ne’ebé, “la’ós sai de’it nu’udar Angola nia Prezidente ba dahuluk maibé kontinua sai ninia poeta ne’ebé prominente liuhotu, ho nia obra sira publika iha lian oioin. Neto nia poezia sira lida ho luta atu hetan liberdade, no ninia poema sira balu transforma sai inu sira libertasaun nian.”

Ensaiu badak ida-ne’e tenta atu analiza no diskuti oituan kona-ba obra literária poeta prominente Timor-Leste nian na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício, ne’ebé--oituan ka barak--ajuda tiha ona hodi forma konsiénsia nasionalizmu ema Timoroan nian iha pasadu resente ba istória kontemporánia Timor-Leste nian.

Ensaiu ne’e mós sei buka atu diskuti oituan liután kona-ba relevánsia obra literária poeta na’in tolu ne’e nian iha kontestu Timor-Leste ne’ebé livre no independente, no sira-nia vizaun ba Timor-Leste ne’ebé pásífiku no mós prósperu iha tempu ikusmai.

Fernando Sylvan: “....nem por um minuto me calarei”

Timoroan ida-ne’e la’ós koñesidu hanesan poeta de’it, maibé nia mós koñesidu hanesan prozadór no ensaísta ida. Nia naran loloos maka Abílio Leopoldo Motta-Ferreira. Nia moris iha Dili, Timor-Leste iha loron 26, fulan-Agostu, tinan 1917. Nia mate iha Cascais, Portugal iha loron 25, fulan-Dezembru, tinan 1993.

Tempu barak liu maka nia halo hotu iha Portugal. Wikipedia fó sai liután katak, apezarde “distánsia jeográfika entre Portugál no Timor-Leste, eskritór oan ida-ne’e kontinua nafatin hakerek kona-ba nia rai. Nia elabora kona-ba lenda, tradisaun no foklórika Timor nian iha nia obra sira. Nia mós, to’o ikus, koñesidu hanesan poeta boot ida lian Portugés nian, no nia sai mós prezidente ba Sosiedade Lian Portugés.”

Hosi livru “A Voz Fagueira de Oan Tímor” ita bele koñese kuaze obra poétika tomak Fernado Sylvan nian. Hosi livru ida-ne’e maka ita hetan poema balun, ne’ebé deskreve sentimentu forte espiritu nasionalizmu ema Timoroan nian.

Iha tinan 1971, tinan tolu molok Revolução dos Cravos akontese iha Portugal, Fernando Sylvan hahú fanun ona nia maluk sira kona-ba kestaun rasizmu.Tinan 1971 ne’e sai nu’udar tinan Internasionál kontra Rasizmu. Hanesan portavós ida povu kolonizadu nian hosi nasaun Terseiru Mundu, Fernando Sylvan espresa nia sentimentu profundu kona-ba asuntu ne’e liuhosi nia poema Mensajem do Terceiro Mundo. Hosi liña balu poema ne’e nian, nia marka nia pozisaun firme, hodi hananu,

“Não tenhas medo de confessar que me sugaste o sangue
E esgravataste chagas do meu corpo
E me tiraste o mar do peixe e o sal do mar
E a água pura e a terra boa
E levantaste a cruz contra os meus deuses
E me calaste nas palavras que eu pensava.
.............
Não tenhas medo de confessar o esforço
De silenciar os meus batuques
E de apagar as queimadas e as fogueiras
E desvendar os segredos e os mistérios
E destruir todos os meus jogos
E também os cantares dos meus avós.
.....
E eu sobrevivi
Para construir estradas e cidades a teu lado
E inventar fábricas e Ciência,
Que o mundo não pôde ser feito só por ti.”

Iha tinan 1981, hafoin tiha tinan neen Timor-Leste hetan invazaun no okupasaun hosi nia rai viziñu Indonézia, Fernando Sylvan mosu fali ona, hodi fó korajen ba maluk Timoroan sira atu luta kontra dominasaun estranjeira ne’e, atu to’o ikus hetan liberdade no pás. Nia lamenta mós ho Portugál nia reasaun maka la forte hasoru realidade ne’e. Poema Timor-Leste ne’ebé Fernando Sylvan hakerek ne’e, fó sai nia sasin, fó sai nia hakilar:

“Timor,
teu grito fretilin ecoará
com Portugal quieto
com Portugal calado
sem um acto de força a tua força
sem um gesto de orgulho ao teu orgulho
sem um nada de nada a tua História

Mas tu resistirás a Indonésia
e lutarás
e redesfraldarás a tua bandeira
e recantarás o teu hino
e reproclamarás a tua independência

E na liberdade das tuas liberdades
terás a justiça da tua justiça
e no amor do teu amor
terás a paz da tua paz......”

Fernando Sylvan iha vizaun katak, sedu ka tarde, funu Timor-Leste nian hasoru Indonézia atu hetan pás no liberdade, sei to’o nia rohan. Nia fiar katak, to’o ikus Timoroan sira sei ku’u duni ai-fuan ukun rasik an nian. Vizaun ida-ne’e partilla ho momós hosi líder Timor-Leste nian iha estranjeiru, José Ramos-Horta (Prezidente Repúblika atuál Timor-Leste nian) bainhira nia hala’o luta diplomátika iha tinan barak nia laran. Hosi Ramos-Horta nia livru, “Funu: The Unfinished Saga of East Timor”, ita mós bele hetan poema ki’ikoan ida Fernando Sylvan nian kona-ba funu, mak laiha títulu, ne’ebé nia sita:

“Funu, guerra. –A guerra
há-de terminar
a sorrir amor.

Semente a partir-se
tem seu fim na flor.”

Espiritu Mauberismu ne’ebé iha tinan barak haburas no promove hosi Fretilin iha luta ba libertasaun nasionál Timor-Leste nian, inspira “homen das letras” ida hanesan Fernando Sylvan. Liuhosi poema Manifesto Maubere, Fernando Sylvan hakarak haforsa liután determinasaun povu Timor-Leste, povu Maubere nian atu afirma nia identidade rasik. Maluk Timoroan barak iha rai estranjeiru, liuliu iha Portugál ne’ebá, kostume uza poema ne’e iha sira-nia atuasaun kulturál, hanesan omenajen ba lia-na’in ida-ne’e.

MANIFESTO MAUBERE

A cultura é a memória
de um povo que não morre!

A acção é a história
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A vida é a liberdade
de um povo que não morre!

A independência é a vontade
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A justiça é a oferta
de um povo que não morre!

A luta é a descoberta
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

Nicolau dos Reis Lobato, líder Timoroan nian ne’ebé mate iha kombate iha ai-laran, iha tinan 1978, laiha dúvida katak, halo Timoroan sira nia morál atu luta ba ukun rasik an sai nakdoko tebes. Fernando Sylvan tenta atu hamoris filafali espiritu luta nian, hodi deskreve Nicolau Lobato nia grandeza, ne’ebé sei kontinua moris no eziste iha Timoroan sira-nia fuan no laran. Poema Vozes Mauberes tuirmai haktuir sentimentu klean ida-ne’e:

VOZES MAUBERES

Uma criança chama:
-Presidente Nicolau Lobato!

Outras crianças chamam:
-Presidente Nicolau Lobato!

Vamos responder-lhes com as vozes dele:
-Presente!
-Presente!

Hanesan omenajen kmanek ida ba Xanana Gusmão (Primeiru Ministru atuál Timor-Leste nian), ne’ebé uluk iha ai-laran sai nu’udar lider prominente rezisténsia nian, Fernando Sylvan hananu iha nia poema tuirmai. Nia uza metafora manu aman atu deskreve funu-na’in, no tara hanesan kroat ka kilat. Maibé, iha nia poema ne’e, nia deskreve katak Xanana, hanesan manu-aman, la uza tara atu hafetu. Ne’e hatudu katak Xanana uza nia matenek, uza nia diplomasia atu manan nia funu-maluk sira.

Poema a Xanana Gusmão

Depois
(mas só depois)
os galos
lutarão sem lâminas

Poema ne’e mós hanesan esforsu ida hosi nia autór nian atu hatan no kompleta knananuk populár ema Timoroan nian, ne’ebe buras iha funu laran, hanesan deskreve tuirmai:

Manu aman Timor-Leste
Manu futu fatin
Lalika tau tara manu futu fatin

Iha seremónia sira bainhira selebra loron boot Timor-Leste nian, ema kostume hanoin filafali funu-na’in sira-ne’ebé mate iha funu laran--luta ba ukun rasik an, hodi halo “um minuto de silêncio”. Hanesan poeta ida-ne’ebé iha hanoin alternativu, Fernando Sylvan reaze hodi hatete iha liafuan poétika sira-tuirmai, hanesan aktu protestu nian ida:

“Pedem-me um minuto de silêncio pelos mortos mauberes
Respondo que nem por um minuto me calarei!”

Francisco Borja da Costa: “ ……Na ponta da minha baioneta/Marcarei na história a forma da minha libertação”

Lia na’in ida-ne’e koñesidu liu ho nia naran apalidu, Borja da Costa bainhira ita ko’alia kona-ba “Sé maka Sé” iha mundu literária Timor-Leste nian. Nia moris “iha Fatuberlihu, iha kosta sul Timor-Leste iha loron 14, fulan-Outubru, tinan 1946. Nia mate ho tinan 30 bainhira Timor-Leste hetan invazaun hosi tropa Indonézia iha loron 7, fulan-Dezembru. Tropás parakedista sira maka oho nia.

Borja da Costa iha nia observasaun di’ak ba kestaun diskriminasaun durante tempu ukun koloniál Portugés nian “bainhira nia tuir obrigasaun militar ba tropaz Portugés no haknaar iha Laclubar. Nia haree katak knaar militar ne’ebé nia hala’o nu’udar
“esperiensia di’ak”tanba nia hetan aten boot atu ko’alia hasoru diskriminasaun rasiál. Liutiha halo hotu knaar militár, nia fila fali ba knaar governu nian. Hosi nia pozisaun iha governu, nia bele observa prosesu sensura ne’ebé la’o iha ukun Portugés. Nia halo peskiza pesoál ba diskriminasaun hasoru ema Timor iha servisu fatin.”

Bainhira Revolucão dos Cravos mosu iha Lisboa iha loron 25, fulan-Abril, tinan 1974 Borja da Costa iha ona Portugal ne’ebá “hala’o estájiu iha “Diario de Noticias” “ Bainhira nia iha Lisboa, “nia haknaar no hela hamutuk ema Timor-Leste seluk iha Casa dos Timorenses, sentru ida ba nasionalista Timor-Leste iha liur. Tuir nia liafuan rasik, nia “politikamente hetan matenek” hosi ema Timor-Leste ne’ebé radikál”

Durante iha Portugal, Borja da Costa nia espiritu literáriu-revolusionáriu hakroat liután liuhosi nia leitura ba obra eskritór famozu sira.“Tuir nia, hakerek na’in ne’ebé iha influensia boot maka Bertold Brecht, Pablo Neruda, Maxim Gorky,”knaar Marxista” no poezia Mao Tsetung nian.”

Borja da Costa nu’udar lia-na’in ida ne’ebé “hakerek poezia iha forma klásika, iha lia-Tetum. Nia imajen sira ne’e hotu kona-ba buat murak sira Timor nian; foho tutun maka kleuk tun sa’e, manu sira iha knua laran, kona-ba mota sira ne’ebé fahe malu no hamutuk filafali ho laiha rohan laek.”

Borja da Costa hahú tenta atu fanun Timoroan sira hodi “loke matan didi’ak hodi haree realidade katak sira moris iha ukun koloniál nia okos” bainhira nia fila hikas tiha mai ona hosi Lisboa iha tinan 1974. Hamutuk ho nia maluk Abílio Araújo iha Fretilin ne’ebé nia rasik halo parte, sira “kria poezia no hananu ne’ebé fo sai hanoin nasaun povu Timor ne’ebé kleur tebes ona moris iha hanehan laran. Sira muda hananu tradisionál….Knaar ba dahuluk hosi rarosan ida-ne’e maka “Foho Ramelau” ne’ebé tuirmai hatene hanesan “hananu revolusaun” Fretilin nian..”

Foho Ramelau
…….
Tan sá timur ulun sudur uai-uain?
Tan sá timur oan ata uai-uain?

Hadeer rai-hun mutin ona lá!
Hadeer loron foun sa’e ona lá!

Loke matan loron foun to’o iha knuak
Loke matan loron foun iha ita rain

Hadeer kaer rasik kuda talin eh!
Hadeer ukun rasik ita rain eh!

Hosi knananuk Foho Ramelau Timoroan sira sinti katak sira tuba metin atu kaer rasik sira-nia destinu, sedu ka tarde.

Iha tinan barak nia laran, durante funu rezisténsia, knananuk ida-ne’e sunu lakan nafatin ema Timoroan sira-nia espiritu atu luta hodi hetan direitu ba auto-determinasaun. Iha vila laran Timor-Leste nian maka knananuk ne’e forsa okupante Indonézia sira bandu Timoroan sira atu labele kanta, maibé iha ai-laran no iha rai estranjeiru ne’ebé Timoroan sira iha ba, porezemplu hanesan Austrália no Portugál, knananuk ne’e ema kontinua rona nafatin.

Iha nasaun ne’ebé de’it iha mundu rai klaran ne’e sempre iha nia inu nasionál rasik. Borja da Costa kontribui nia obra “Pátria, Pátria” ba inu nasionál Timor-Leste nian. Bainhira independénsia Timor-Leste nian deklara iha loron 28, fulan-Novembru, tinan 1975 inu ne’e hananu ba dahuluk públikamente.

Hino Nacional

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Vencemos o colonialismo
Gritamos, abaixo o Imperialismo
Terra Livre, Povo livre
Não, não a exploração.
Avante unidos
Firmes e decididos
Na luta contra o Imperialismo
O inimigo dos Povos
Até a vitória final
Pelo caminho da Revolução

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Tinan atus ba atus, Portugál ukun Timor-Leste. Timor-Leste nia ema sira moris iha opresaun boot nia laran. Hafoin tiha prosesu dezkolonizasaun Timor-Leste nian ne’ebé, to’o ikus, la hamosu rezultadu di’ak iha tinan 1970 nia laran, Timor-Leste tenke obrigadu enfrenta invazaun no okupasaun Indonézia nian durante tinan 20 resin. Ema Timoroan sira sinti katak sira la sai na’in rasik ba sira-nia rain ho okupasaun ida-ne’e. Sira moris iha nakukun, sira moris laiha liberdade. Poema “O Rasto da Tua Passagem” tuirmai deskreve Borja da Costa nia revolta maka’as kontra asaun kolonializmu no forma libertasaun povu kolonizadu sira-nian. Ativista Timoroan sira iha Austrália konsege halo gravasaun ba deklamasaun poema ida-ne’e ho lian-Inglés no lian-Portugés no buka atu halo sirkulasaun gravasaun ida-ne’e iha Timor-Leste laran no iha Indonézia klandestinamente, durante tempu rezisténsia. Deklamasaun poema ida-ne’e ajuda kehe ahi espiritu nasionalizmu nian, liu-liu iha juventude Timoroan sira-nia fuan laran, ne’ebé frekuenta universidade sira iha Indonézia.

O Rasto da Tua Passagem

Silenciaste minha razão
Na razão das tuas leis
Sufocaste minha cultura
Na cultura da tua cultura
Abafaste minhas revoltas
Com a ponta da tua baioneta
Torturaste meu corpo
Nos grilhões do teu império
Subjugaste minha alma
Na fé da tua religião

Saqueaste
Assassinaste
Massacraste
Pilhaste

Minha terra, minha gente
Banhada em sangue
Escorragada, exangue

Barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei
Brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza

Na ponta da tua baioneta
Assinalaste o rasto da tua passagem
Na ponta da minha baioneta

Marcarei na história a forma da minha
Libertação

João Aparício: “…….Timor, ó Terra minha,/És o meu nome!”

Laiha informasaun barak atu deskreve kona-ba poeta foin sa’e oan ida-ne’e. Haktuir ba situs-web Editora Caminho nian katak “João Aparício ne’e nu’udar poeta ida ne’ebé sai refujiadu iha Portugál. Iha tinan 1999 nia hala’o knaar hanesan aprezentadór ida ba Rádio Renanscença, Lisboa iha programa Timor, Sol Nascente, ne’ebé fó sai diariamente iha Timor-Leste. Nia públika tiha ona obra poétika iha livru ho títulu Versos Oprimidos ne’ebé nia uza naran pseudónimu Kay Shalay Rakmabean iha tinan 1995. Hafoin tiha iha tinan 1999, nia públika livru poezia ho títulu A Janela de Timor, no iha tinan 2000 nia publika tan livru poezia ida ho títulu Uma Casa e Duas Vacas.

Poema sira balu ne’ebé foti atu diskuti no analiza iha ensaiu ida-ne’e mai hosi livru A Janela de Timor. Lansamentu ba livru ne’e hala’o iha Lisboa, iha fulan-Abril, tinan 1999. Iha parte nia diskursu ba lansamentu ne’e, João Aparício afirma nia vizaun poétika hanesan tuirmai, “O sofrimento do Povo de Timor foi e continua a ser o alicerce da minha poesia. Não vivi em mim mesmo. Vivi a vida e alma dos meus irmãos
timorenses. Fui obrigado a reflectir mais cedo sobre o mundo e sobre o drama
da minha Pátria. Aquilo que escrevi é o que maioria do Povo de Timor pensa
e sente, desde que a tragédia se abateu sobre nos. É a sumula da
consciência de um Povo que está presente: a consciência do Povo de Timor. É pensar de modo novo o que foi dito e vivido pelos meus antepassados e pelas gerações de actualidade."

João Aparicio nia afirmasaun ne’ebé dekreve iha leten ne’e han malu loloos ho saida maka poeta Libanéz, Kahlil Gibran hatete kona-ba esensia poeta nian katak, “The poet is the mediator between the creative power and people” Hanesan poeta, João Aparício prenxe kritéria atu sai portavós ba nia povu nia moris, ne’ebé nakonu ho midar no moruk.

Poeta sira iha ne’ebé de’it kuaze iha karakterístiku hanesan. Siha iha domin boot ba sira-nia hun no abut moris nian. Hanesan raan Timor-Leste nian ida, João Aparício fó valór boot tebes ba nia rain doben, Timor-Leste nia ezisténsia. Nia apresia tebetebes panorama foho boot tolu: Ramelau, Matebian no Kabalaki nian, ne’ebé Timor-Leste iha. Kona-ba ida-ne’e, nia haktuir iha poema Meu Nome tuirmai:

Meu Nome

"Timor,
Imagem viva de Ramelau, Cablaqui e Matebian,
Tres almas gemeas, imortais e sagradas,
Loucas no combate e mansas no amor.

Timor, o Terra minha,
E's o meu nome! "

João Aparício haree Timor-Leste hanesan nia bersu moris nian, ne’ebé nia sempre hadomi. Timor-Leste hanesan nia klamar, hanesan Timoroan sira-nia klamar. Poema Timor-Leste deskreve sentimentu ida-ne’e:

Timor-Leste

És o meu berço natal,
Onde p’ra sempre Te amarei,
E onde sempre Te Espero!

Jamais voltarei a perder-Te..
P’ra que continues a ser
Alma minha, terra úbere.

Ahi-oan Timor-Leste nia luta ba ukun rasik kuaze atu mate mohu ona molok massakre Santa Cruz akontese, ne’ebé fanun mundu tomak nia konsiensia katak iha Timor-Leste iha buat ruma la’o la loos. Loron rua tiha hafoin massakre ne’e akontese, João Aparicio foti nia kaneta no buka atu hato’o nia sentimentu, no buka atu hato’o korajen ba povu Timor-Leste nian maka tama iha momentu lutu nasionál nia laran. Ho poema Timor-Pedra-de-Toque nia enkoraja nia maluk sira:

TIMOR—PEDRA-DE-TOQUE

Timor,
Pátria da ha’u-inan e dos aswain,
Está as escrever a Sua História
Com letras de sangue e de lágrimas,
Está a construir o Seu futuro
Com os cadáveres dos Seus filhos.
……
……
Timor,
Pátria de Xanana e dos jovens de Santa Cruz,
Continuará a bater os portões do mundo
Com a Sua mão cansada e ensanguentada;
Continuará a gritar para Portugal
Com a Sua voz de irmãos de séculos.

…………”

Xanana Gusmão ho nia karakterístiku revolusionáriu, ne’ebé Timoroan barak tuir nia hanesan sira-nia matan-dalan iha luta ba libertasaun nasionál inspira João Aparicio atu fó sai nia hanoin iha poema Xanana –Mito tuirmai:

XANANA-MITO

És o oan-mane-kmanek de todas as mães,
O maun Boot X dos nossos jovens,
O áman das crianças de Timor…

És a uma lulik dos velhos,
O lia-na’in dos sábios..
És o mito do povo de Timor-Leste.
…….”

Rezisténsia Timor-Leste nian tama fali iha faze nakadoko bainhira Xanana Gusmão tropa sira Indonézia nian kaer iha Dili iha loron 20, fulan-Novembru, tinan 1992. Timoroan sira laran taridu, laran susar, laran tanis tebes, konserteza. João Aparício hamrik filafali ho nia kaneta, dezafia Timor-Leste nia funu-maluk sira hodi dehan iha poema Xanana tuirmai,

XANANA

Caíste nas mãos do inimigo;
Em angústia e luto está
O coração do teu povo amado…
Quem te traiu, meu irmão?
Que te traiu?
…….
…..
Toda a ilha chora…
Todos os homens de boa vontade choram..
Até os túmulos dos heróis choram por ti…”

Relevansia Obra Poétika sira Iha Kontestu Timor-Leste nian iha Loron-Ohin no Loron- Aban

Timor-Leste oras ne’e moris iha ukun nia laran. Desde 20 Maiu, tinan 2002 Timor-Leste restaura hikas nia indepéndénsia. Timor-Leste tama ona iha komunidade internasionál nia leet hanesan nasaun livre, independente no soberanu. Hanesan mós ho nasaun sira seluk, Timor-Leste iha nia pasadu ne’ebé nia hakat liutiha ona, iha prezente maka oras ne’e la’o daudaun ho intensidade, no iha nia futuru maka sei mehi atu alkansa.

Atividade dezenvolvimentu nian hala’o iha aspetu hotu-hotu. Pergunta ida maka mosu: oinsá relevansia obra literária poeta Timoroan sira-nian iha aspetu dezenvolvimentu kulturál iha oras ne’e, no iha aban bain rua?

Obra poeta na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício nian, sein dúvida iha knaar boot atu hamoris nafatin valór sosiál, polítika, no kulturál ne’ebé sira fiar ba Timor-Leste nia vida-moris hanesan nasaun soberanu ida iha mundu rai klaran.

Hanesan indivíduu ida, Fernando Sylvan mehi atu harii buat foun. Nia hakarak hadomi ema, idea no sasan sira. Nia iha serteza ba pás iha futuru. Mehi ida-ne’e bele partilla mós hosi nia maluk Timoroan sira, ne’ebé halo parte hanesan sidadaun sira mundu nian. Iha liña poema ida maka lahó títulu, nia hananu:

“…… Quero só ajudar a propor a outra vida/Quero só ser mais um a fazer novo mundo.
Tenho de amar pessoas e coisas e ideias.
Tenho de ter certezas na paz do futuro.”

Labarik sira nu’udar futuru nasaun nian ne’ebé sei kontinua luta foun ida mundu modernu nian kontra buat sira maka hanesan: kiak, hamlaha, analfabetizmu, n.s.t.. Nia husu ba labarik sira atu hadeer ona:

Acorda
Meu filho
Acorda..
Não podes
Dormir sonhar:
Guerrilheiro tens de ser
Que o povo
Tem de lutar!

Valór unidade nu’udar valór klasiku ne’ebé sei kontinua relevante iha prosesu harii nasaun. Lia fuan cliché dehan, “A união faz a força” kontinua sai matan-dalan ida-ne’ebé bele konsolida vida nasaun nian. Unidade nasionál Timor-Leste nian maka metin sei lori Timor-Leste atu alkansa estabilidade iha oras ne’e no aban bairua. Borja da Costa, dezde tinan 1974, halo tiha ona apelu ba Timoroan sira atu hamutuk. Poema Kdadalak espresa nia vizaun poétiku:

Kdadalak

Kdadalak suli mutuk fila ué inan
Ué inan tan malu sá ben ta’han

Nanu’u timur oan sei hamutuk
Hamutuk atu tahan anin sut taci
………
KDADALAK SULI MUTUK FILA UÉ INAN
TIMUR OAN HAMUTUK TANE ITA RAIN

Iha mundu ohin loron, tenke halakon opresaun iha forma oioin. Iha Timor-Leste ne’ebé livre no independente, tenke iha mudansa mentalidade ba nia ema sira. Poema Povu Maubere Sei La Sai Atan ba Ema Ida kontinua fó hanoin Timoroan sira kona-ba buat sira-ne’e:

“…..
Ita tenke hamosu
Moris foun ida
Atu haluha tiha
Katak povu ne’e sei sai atan
….
Ita tenke hamosu
Ema foun ida
Husi rai ne’ebé ita hamrik ba ne’e

Ita tenke harahun
Tauk no todan
Opresaun koloniál”

Hanesan mós Fernando Sylvan hananu iha nia poema Manifesto Povo Maubere, atu marka identidade kulturál Timoroan sira-nia rasik, Borja da Costa mós hakarak Timoroan labele tan sai atan ba ema ida iha oras-ne’e, bainhira sira goza namanas sira-nia ukun-an:

ITA TENKE HAKILAR HO LIAN MAKAS TEBES
KATAK POVU TIMOR
POVU MAUBERE
LA SAI ATAN
BA EMA IDA

Funu-na’in sira-nia luta iha pasadu atu ukun rasik an la saugati. Sira-nia rezultadu luta nian maka ohin loron Timoroan sira hetan ona liberdade, maka sira hein iha tinan barak.
Nu’udar nasaun ida, nudar povu, Timoroan sira labele haluha sira-nia aswain sira. Borja da Costa fó hanoin Timoroan sira atu hamutuk ho nia iha “Um Minuto de Silêncio” hanoin hikas aswain sira-nia knaar:

“….Hakmatek ba,
Imi-nia hakmatek, ita-nia hakmatek
BA MINUTU IDA
Oras atu hakmatek
Ba hakmatek tempu nian
Ba moris nian
Ba ema hirak be saran an

BA RAIN
BA NASAUN
BA POVU
BA
ITA-NIA LIBERTASAUN
HAKMATE BA-MINUTU IDA ATU HAKMATEK

Dezde tinan 1976, João Aparício hakarak mós konvida maluk Timoroan sira, bainhira moris ona iha ukun-an nia laran, atu simplesmente moris ho hakmatek, lakohi iha funu, no hakarak kabun bosu:

MINHA PAZ

Sou rouxinhol do Oriente,
Alma de rosas…

Não querro guerra
Porque me rouba a paz

Quero mais arroz
E uma simples guitarra

LIAFUAN IKUS

Hanesan mós povu iha rai ne’ebé de’it atu bele sobrevive iha aspetu hotu-hotu, ema Timoroan sira tenke, hamutuk ho nia poeta sira, halo beibeik reflesaun: hateke ba pasadu hanesan lisaun boot atu aprende, moris iha prezente ho fuan no laran tomak, no hein atu hakoak loron-aban ho laran ksolok no kmanek. Atu reforsa kompromisu ida-ne’e, Kahlil Gibran hakerek tiha ona katak, “But if in your thought you must measure time into seasons, let each season encircle all the other seasons, and let today embrace the past with remembrance and the future with longing.”

Referénsia:

APARICÍCO, João—A Janela de Timor, Editorial Caminho, Lisboa, 1999

BREYTENBACH, Breyten --End Papers, McGraw-Hill, 1987

CAMÕES--- Revista de Letras e Culturas Lusófonas, Julho-Setembro, 2001

EVANS, Boddy Alistair-- Internet (About.Com), “Biography: Antonio Agostinho Neto

FERRIS, Anthony—Spiritual Sayings of Kahlil Gibran, New York, 1962

INSTITUISAUN SAHE BA LIBERTASAUN--Poezia Borja da Costa iha Luta
Hasoru Kolonializmu, Dili, 2005

GIBRAN, Kahlil – The Greatest Works, Jaico Publishing House, Mumbai, 2003

JOLLIFE, Jill—EAST TIMOR Nationalism & Colonialism, Queensland, 1978

SYLVAN, Fernando—A Voz Fagueira de Oan Timor, Colibri, Lisboa, 1993

AFORISMA DIARIA [7-8-2009]

*) Haraik an, la’ós sai ata ba ema ida. Haraik an katak hakru’uk hanesan haree; hakru’uk liután bainhira fulin tebar loos.

*) Karik ita la refleta beibeik ba fenomena natureza nia lala’ok, ita tinan bai loro sei halo bebeik azineira.

*)Karik ó ne’e ema hakat tasi, ó la fiar filozofia lisan rai Lafaek nian, ne’e la saída. Maibé, karik ó raan kahur, ó la fiar buat ne’e, entaun maka ó sei tata rai. Ó sei monu tidin kidun, no sei la hadeer filafali. Sá tan maka ó ida be raan nanis nian kedas ne’e maka la fiar, entaun ita hotu sei tata rai. Bainhira ita tata rai ona maka ó foin hakfodak, maibé liutiha ona.

ESPRESAUN POETIKA- LIX



ALMA MAUBERE

Alma mama malus
Alma nata bua
Alma lambe ahu
Tuba nia ain metin
Alma rai ida-ne’e nia na’in

O keta doko, o keta sama, o keta sunu
--
Agostu 2009

Tuesday, July 28, 2009

ESPRESAUN POETIKA LVIII



ha’u-nia kakutak, ha’u-nia fuan, ha’u-nia neon hanesan mós tudik, sei la kroat bainhira la kadi.

AFORISMA DIARIA [28-7-2009]

*) Karik ita hotu-hotu maka ulun fatuk moruk, entaun dame no armonia sei laiha. Tensaun sei kontinua mosu, no domina ita-nia fuan no neon. Ita kala sei haree malu matan la moos. Ita kala sei haree malu hanesan busa no asu.

*) Ita tauk tanba ita isin-kanek. Ita tauk tanba ita halo buat ruma la loos ona. Ita tauk tanba lia-loos ita la fó sai.

*) Ha’u-nia nonok hanesan ha’u-nia protestu boot ida. Ha’u nonok, keta dehan ha’u beik. Ha’u nonok, keta dehan ha’u tauk.

Saturday, July 25, 2009

ESPRESAIUN POETIKA LVII



Hamutuk ita futu tali domin halo metin, hodi nune’e ita sei la nakdoko maski anin boot huu ita maka’as.

Friday, July 24, 2009

ESPRESAUN POETIKA LVI


Iha Ita-Boot nia ain hun, ha’u folin laek. Ha’u-ata halo sala barak. Ha’u fila kotuk filafila no lakohi rona Ita-Boo nia lian. Ha’u prontu atu hetan kastigu hosi Ita-Boot. Kastigu ha’u ba, Na’i! Hodi nune’e ha’u bele kurriji ha’u-nia an, no bele la’o hikas fali iha dalan loos.

AFORISMA DIARIA [24-7-2009]

[Ha’u foti ferias semana tolu nia laran—hahú hosi 2 Jullu to’o 24 Jullu. Tenta atu prenxe férias ne’e ho atividade kulturál, no lida ho asuntu familiar nian iha Dili no Manatuto, nst. Hetan duni oituan enerjia foun atu hahú fali serbisu semana oin...
Fulan ida ona ha’u la mosu iha blog..Ha’u labuk iha fatin seluk]


*) Hanesan poeta/lia na’in, ha’u nu’udar bee kadoras de’it. Na’i, Ita-Boot maka nu’udar bee, suli iha ha’u-nia lolon. Ha’u prontu atu sai bee kadoras, to’o de’it Ita-Boot bolu filafali ha’u atu la’o hela mundu ne’e no hakat ba mundu seluk. Ita boot de’it maka iha kbiit atu hamatak no haburas ema no ai-horis sira-nia moris. Ha’u hakru’uk ba Ita-Boot nia hakarak.

*) Kapasidade intelektuál ne’ebé loloos sei dudu ita bebeik atu hateke ba kotuk hodi hamosu pergunta: ita mai hosi ne’ebé, oras ne’e ita iha ne’ebé, no ita atu ba ne’ebé.

*) Aprende hosi istória sei halo ita atu hanoin atu labele monu fifalali iha rai ku’ak ne’ebé hanesan.

*) Ahi trambe tomak ona iha fatin-fatin. Ha’u tenke, somente, sai de’it ahi hodi hamate ahi ne’e enkuantu ha’u lakohi duni atu haree sasan hotu atu sai rahun uut.

*) Inan-Aman sira sempre hatete bainhira sira haree ita oan sira maka ulun fatuk toos, lakohi rona sira-nia lian: “oan sira, ne’e la’ós masin be meer kedas, no aimanas bee manas kedas. Imi sei sidi loron ruma.”

Monday, June 22, 2009

AFORISMA DIARIA [22-6-2009]

[Besik fulan ida ona,ha’u-nia vontade atu hakerek blog mós laiha. Tanba ne’e maka ha’u abandona loos blog tolu iha lian Tétum, Indonezia ho Inglés maka ha’u estabelese tiha ona. Ha’u ‘down’ oituan iha semana hirak liubá no, liuliu horiseik. Krus moris nian todan resin ba há’u atu tula iha há’u-nia lolon. Há’u iha tendensia atu halai hosi krus..]

*) Ita-nia pasadu maka nakonu ho metan, kleuk, rungu-ranga sempre tenta atu atrapalla ita bebeik. Ne’e sai todan boot ida psikolojikamente. Karik ita la kuidadu didi’ak, ita bele sai bulak.

*) Saída maka ha’u halo, imi sempre dehan katak sala hela de’it. Ha’u ne’e imi dehan katak nunka iha ninia di’ak rohan oan ida. Nunka! Entaun kala imi mesak mak anju de’it ona ba… Imi mesak maka moos de’it, no sala laek?

Friday, May 29, 2009

AFORISMA DIARIA [29-5-2009]

[Semana rua la’o liu.Saida maka ha’u halo tiha ona iha ha’u-nia atividade reflesaun hanesan ema lia-na’in ida?...]

*) Tanba sa maka ha’u tenke monu, no monu fila-fali? Tanba sa maka ha’u tenke subar an beibeik iha tauk no nakukun nia laran? Tanba sa? Ha’u presiza tebes duni libertadór revolusionáriu ida ne’ebé bele iha kbiit atu kore tiha ha’u hosi opresaun mentál ida-ne’e.

Wednesday, May 13, 2009

AFORISMA DIARIA [13-5-2009]

*) Iha moris ne’e ita hetan konvite atu sai atór, no mós iha tempu ne’ebé hanesan, sai nu’udar observador. Iha sírkulu asaun moris nian, ita halimar iha laran hanesan atór, maibé sei furak liu bainhira ita mós sai lalais ba sírkulu ne’e nia ninin hodi sai mós observadór ba ita-nia asaun sira.

*)*) Ita hotu nu'udar mestre--g-u-r-u ba ita-nia an rasik, ita hotu nu'udar eskolante ba ita-nia an rasik mós. Sai eskolante no mestre nu'udar rotasaun ida maka ita hala'o bebeik bainhira ita sei dada iis, hodi hatutan viajen moris maka naruk ida-ne'e.

Tuesday, May 12, 2009

ESPRESAUN POETIKA LV



Hanesan ai matak sira maka presiza bee, rai bokur, loro-matan, no ar fresku atu lolo sira-nia dubun, moris, no lolo sira-nia dikin, no sanak; ha’u mós hanesan kosok oan ida presiza tebetebes ha’u-nia inan no aman sira no maluk sira seluk nia domin, atensaun, hodi nune’e ha’u bele sai boot daudaun, atu hala’o viajen moris ita ema nian ida ne’e, ne’ebé nakonu ho zig-zag.

Monday, May 11, 2009

AFORISMA DIARIA [11-5-2009]

[Fulan Maiu tama ona iha segunda semana…. Ha’u seidauk book an de’it atu sai hosi bisu ‘aat’ ‘tagging’ nian… Ha’u mós enfrenta oituan depresaun mentál. Tanba ne’e, ha’u-nia isin lolon maka sofre. Há’u-nia estómagu ‘kambuh’ fali ona. Há’u dezorientadu oituan. Buat barak maka há’u tenke hala’o; tantu atividade ekstra no serbius nian. Ha’u ‘kewalahan’ oituan..

Ohin Papá halo tinan lima fulan lima la’o hela ona ami oan sira, beioan sira, nst…Hanesan baibain, ha’u haruka tiha ona mensajen sms ba alin/bin sira horikalan no mós ama, hanesan há’u-nia jestu atu selebra loron triste ida-ne’e:


/HANOIN HIKAS PAI NIA IIS KOTU/molok pai nia viajen naruk to’o ona nia rohan/ pai hakotu lia: oan sira, hodi terus maka ita sei manan//

Wednesday, April 29, 2009

AFORISMA DIARIA [29-4-2009]

[Semana tolu loloos ha’u la ativa ha’u-nia blog hodi hakerek ‘kolom’ “Aforisma Diária” tanba ha’u okupadu ho buat seluk. Buat barak maka ha’u observa no hakerek de’it iha ha’u-nia diariu no la transfere liu mai iha blogspot. Ha’u-nia tempu atu halimar dada lia iha tagging maka okupa tomak tiha ona. Hobi foun ida-ne’e halo ha’u ‘ketagihan’ tiha oituan. Ha’u la konsege kontrola no jere didi’ak ha’u-nia an…. Ne’e frakasu boot ida. Ne’e fallansu boot ida…. Ha’u determina atu filafali dada lia….]

*) Ai dikin no sanak saída tan maka sei lolo, no buras iha loro matan nabilan nia oin karik ai abut no hun ita ta kotu tiha ona?

*) Kapasidade atu kontempla, kapasidade atu refleta kona-ba moris nia lalaok ne’ebé iha nia midar no moruk, inspira ita konstantemente atu hateke buat hotu liuhosi ókulu espiritual.

*) Ita hamanasa, mundu mós hamanasa ho ita. Ita respeita mundu, no mundu mós sei respeita ita. Ne’e lei-inan ne’ebé hakerek nanis ona iha didin lolon sivilizasaun ita ema nian.

*) Moris iha mundu ne’e la’ós moris iha lalehan. Ne’e realidade ida maka ema hotu labele nega. Maibé, ho kbiit maka ita iha, ita bele transforma moris ita-nian iha rai klaran ne’e hanesan ‘moris iha lalehan’ karik ita hala’o tuir duni lala’ok lei karidade nian.

*) Teoria ho prátika tenke la’o hanesan. Tenke iha balansu. Hodi nune’e maka ita bele transforma ita-nia an sai “a man/woman of action and a man/woman of reflection.”

*) Dala ida tan, ita tenke dixiplina iha aspetu hotu-hotu. Karik laiha dixiplina, ita sei halo azineira oioin, no halo rungu-ranga iha fatin-fatin.

*) Ita soe, no tetak halo aisar rahun no namkari tiha, no depois oinsá maka ita bele dasa foer iha ita-nia uma leet?

*) Ita tenke iha fuan boot, néon luan, hodi nune’e maka ita bele ultrapasa barreira sira moris nian.

*) Karik ita-nia rai ne’e lulik duni, entaun ita tenke, hakarak ka lakohi, halo tuir nia hakarak. Hodi nune’e ita labele hetan malisan iha loron ikusmai.

Sunday, April 26, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIV



KRIZE 2006 IV

Dili ita haree ba/hanesan lakon tiha ona nia klamar/
Dili ita haree ba/halo buat hotu-hotu la hun, la dikin//
--
Abril 2009

TO’O BAINHIRA TAN

Ita raan sei manas/
Ita ran sei nakali/
Ita tetak malu/
Ita oho malu/
To’o bainhira tan?/
--
Abril 2009

Tuesday, April 14, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIII



*)MONUMENTU PASKUA NIAN

Hamrik metin
La fuhuk ho tinan maka aumenta
Hatan hasoru sinál sira tempu nian
--
Abril 2009

*) Tradús hosi poezia orijinál ne’ebé hakerek ho lia-indonézia.

Wednesday, April 8, 2009

EPRESAUN POETIKA LII



SETEMBRO NEGRO ‘99

ha’u-nia Dili ema sunu halo mutuk
ha’u-nia Dili ema sama halo dodok
ha’u-nia Dili ema tetak halo rahun

ha’u-nia Dili lelir, fuan mós kanek
ha’u-nia Dili tanis, fuan mós bubu
--
Abril 2009

KRIZE 2006 I

kilat tarutu, ami sarebak, halai namkari
husik hela uma.
mamuk, asu de’it mak hatenu
--
Abril 2008

KRIZE 2006 II

Ita hatudu liman ba malu
Sé loos maka iha sala?
Sé loos maka sala laiha?
--
Abril 2009

KRIZE 2006 III

Dili nia matan, tauk atu hateke
Dili nia tilun, hakfodak atu rona
Dili nia ain, toos atu hakat
Dili nia fuan, atu tuku la tuku
Dili nia inus, dada iis, atu kotu sala-sala
Dili nia liman, nakdedar, kaer sasan la metin
Dili nia ibun, metin loos atu loke

Dili nia kakutak, nakonu ho rungu-ranga
--
Abril 2009

AFORISMA DIARIA [8-4-2009]

*) Ema ida ka rua de’it maka hatene ho loloos, no didi’ak kona-ba ha’u-nia foer, ha’u-nia dois no dodok alias ha’u-nia moras aat sira. Foer, dois no dodok sira ne’e ha’u tenta atu falun metin. Ha’u mosu iha maluk barak nia leet hanesan loloos ema moralista boot ida. Ha’u-nia atitude ne’e halo ema barak maka espantadu. Maibé, ema ida rua maka hatene ha’u-nia frakeza sira ne’e, sei rai iha laran, no sinti laran namakili tebes, no hamnasa, no mós bisu-bisu, “Imi beik ba, maluk sira. Imi la hatene katak ema ne’e “é um grande sacana!” Nia lohi imi ho ninia maneira ida-ne’ebé “pasang topeng begitu rapi”.

Tuesday, April 7, 2009

ESPRESAUN POETIKA LI



Ha’u hetan ezijénsia la’ós de’it atu lee livru sira ne’ebé publika, maibé lee mós livru moris nian.



Ha’u hakarak toka mós iha orkestra simfonia moris nian. Ha’u afina tiha ona ha’u-nia gitara. Ha’u prontu ona atu toka. Ita presiza ensaiu hamutuk. Imi prontu ona ka, maluk sira?

Monday, April 6, 2009

AFORISMA DIARIA [6-4-2009]

*) Dala barak ita la sinti katak ita-nia ibun maka kroat, ita-nia nanal maka ruin laiha, ita ko’alia la sukat, ko’alia naran-naran de’it, hakanek tebes maluk sira seluk nia fuan.

*) Dala barak iha moris ne’e ita enfrenta konflitu sira ne’ebé ezije tebes atu hetan solusaun ida maka konvida ita atu hasoru malu iha dalan klaran alias “win-win solution”. Tanba radikalizmu ne’e apenas hamosu tan de’it rungu-ranga maka maka’as liután iha fatin-fatin.

*) Dala barak ha’u tenke tolan buat moruk tanba de’it iha objetivu ida atu buka hodi hamenus tensaun no kria armonia iha ha’u-nia moris. Ho atitude ida hanesan ne’e, ha’u hetan bebeik krítika hosi parte bara-barak katak ha’u lakon tiha ha’u-nia dignidade no integridade.

ESPRESAUN POETIKA L

KRIZE 4 DEZEMBRU 2002

Dala ida tan, Dili hakfodak, Dili nakdedar
Dala ida tan, lia loos ita subar, lia loos ita hakoi moris
--
Abril 2009

Wednesday, April 1, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLIX






Ha’u hateke ba dook—-hateke ba loron aban maka, sedu ka tarde, sei to’o tan mai. Ha’u mós prepara daudaun ha’u-nia an. Na’i, keta husik ha’u la’o mesak!

Tuesday, March 31, 2009

AFORISMA DIARIA [31-3-2009]

*) “Di’ak liu ita prevene moras ida, duke ita kura moras ne’e”, nu’udar ditadu murak ida ba ita atu refleta ho klean. Haree ba iha kontestu Timor-Leste nia moris hanesan nasaun soberanu ida, hanesan Timoroan ita hotu-hotu iha obrigasaun atu buka halo esforsu hodi prevene krize iha aspetu oioin atu labele mosu, duké ita husik liutiha krize mosu, maka depois ita, to’o ikus, rame-rame buka atu kura krize maka ita enfrenta tiha ona.

[dada lia ho maluk JS no RL iha restaurante Erli, besik Parlamentu Nasionál depoizde almosu ohin..]

*) Ema mesak ida de’it sei susar tebes atu halo milagre. Ita hotu-hotu, hanesan (Timoroan) hamutuk, kaer liman hodi fó neon no fuan ba malu maka ita sei bele halo milagre ba ita-nia rain doben ida-ne’e.

*) Kuandu besi sei manas, di’ak liu ita buka atu tuku tiha besi ne’e, karik la’e, entaun kuandu besi malirin ona, martelu maka sei baku fali ita-nia ulun..

*) Istória sei repete filafali ninia ritmu, no melodia rasik. Ita prontu ona atu aprende?

*) Istória mós sai nu’udar lalenok boot ida ba ita atu, se bele karik, buka atu kontinua leno beibeik ita-nia an ne’e sé loos.